Nghiên cứu xã hội học về các ấn phẩm, đài phát thanh và vô tuyến truyền hình ở các nước tư bản phát triển
"Xã hội học (XHH) tư bản là một hệ thống tổ chức xã hội phức tạp của nhận thức, hệ thống này có nhiệm tụ chứng minh "một cách khoa học" quyền được tồn tại của chủ nghĩa tư bản hiện đại. Nó theo đuổi mục đích phân hướng tư tưởng của quần chúng, soạn thảo ý thức con người theo hướng có lợi cho giai cấp thống trị. Những thành phần của hệ thống này là các thuyết XHH, các thuyết có các dạng, mức độ và các hướng khác nhau.......
E.G SMIRNOVA
NGHIÊN CỨU XÃ HỘI HỌC VỀ CÁC ẤN
PHẨM, ĐÀI PHÁT THANH VÀ VÔ TUYẾN
TRUYỀN HINH Ở CÁC NƯỚC TƯ BẢN
PHÁT TRIỂN
NXB ĐHQG MOSCOW, 1984.
Biên dịch: Nguyễn Quý Thanh
1
Ch¬ng 1: X· héi häc thùc nghiÖm trong x· héi t b¶n
I. Sù xuÊt hiÖn vµ c¸c giai do¹n ph¸t triÓn chÝnh cña x· héi häc thùc
nghiÖm t b¶n
"X· héi häc (XHH) t b¶n lµ mét hÖ thèng tæ chøc x· héi phøc t¹p cña
nhËn thøc, hÖ thèng nµy cã nhiÖm tô chøng minh "mét c¸ch khoa häc" quyÒn
®îc tån t¹i cña chñ nghÜa t b¶n hiÖn ®¹i. Nã theo ®uæi môc ®Ých ph©n híng t
tëng cña quÇn chóng, so¹n th¶o ý thøc con ngêi theo híng cã lîi cho giai cÊp
thèng trÞ. Nh÷ng thµnh phÇn cña hÖ thèng nµy lµ c¸c thuyÕt XHH, c¸c thuyÕt
cã c¸c d¹ng, møc ®é vµ c¸c híng kh¸c nhau. Trong hÖ thèng nµy bao gåm c¶
nh÷ng lý thuyÕt mang tÝnh triÕt häc - x· héi, nh»m gi¶i thÝch b¶n chÊt cña
cuéc sèng x· héi vÒ tæng thÓ, c¶ nh÷ng thuyÕt cña b¶n th©n XHH, gi¶i thÝch
nh÷ng hiÖn thîng kh¸c nhau, c¸c mÆt, qu¸ tr×nh cuéc sèng x· héi c¸c lý thuyÕt
ë møc ®é trung b×nh vµ c¶ nh÷ng nghiªn cøu thùc nghiÖm vµ øng dông cña
nh÷ng hiÖn thùc x· héi cô thÓ mét trong nh÷ng nhµ XHH X« ViÕt lín nhÊt lµ
G.V.Osipop ®· viÕt nh vËy.
ViÖc tÝnh lÞch sö cña XHH gièng nh mét h×nh thøc t duy míi vÒ c¸c qu¸
tr×nh XH ®îc thèng nhÊt tÝnh tõ nöa ®Çu cña thÕ kû XIX, cô thÓ h¬n lµ tõ khi
xuÊt hiÖn 6 tËp gi¸o tr×nh triÕt häc thùc chøng 1830 - 1842) cña nhµ triÕt häc
Ph¸p Auguste Comte mµ ë ®ã lÇn ®Çu tiªn nh÷ng luËn ®iÓm cña chñ nghÜa
thùc chøng ®îc tr×nh bµy. Nã ®· dïng lµm c¬ së cho nh÷ng quan ®iÓm XHH
sau nµy cña nÒn KHXH t b¶n.
C¸c ngµnh khoa häc tù nhiªn vµo thÕ kû XIX ®· cã nh÷ng ph¸t minh kú
diÖu, ph¶n b¸c l¹i nhiÒu quan ®iÓm triÕt häc tríc ®ã vÒ thÕ giíi, chÝnh ®iÒu
®ã ®· dÉn nhiÒu nhµ khoa häc tù nhiªn ®Õn nh÷ng quan ®iÓm duy t©m. §iÒu
nµy ®· t¹o ra hai ®Æc ®iÓm quan träng nhÊt cña XHH Comte, mµ ®· cã ¶nh h-
ëng ®Õn tÊt c¶ nÒn XHH t b¶n sau ®ã. Thø nhÊt - ®ã lµ sù t¸ch c¸c qu¸ tr×nh x·
héi khái c¸c qu¸ tr×nh kinh tÕ; Thø hai - ®ã lµ chñ nghÜa vËt lý, tøc lµ xu híng
x©y dùng c¸c thuËt ng÷ vµ c¸c nghiªn cøu theo mÉu cña c¸c khoa häc tù nhiªn,
tríc hÕt lµ vËt lý..
Cïng víi viÖc biÕn ®æi tr¹ng th¸i kinh tÕ vµ x· héi cña x· héi t b¶n vµ nöa
sau thÕ kû XIX, ®ång thêi thay ®æi lu«n c¶ t duy x· héi vµ triÕt häc cña nã.
Quan ®iÓm cña Comte bÞ phª ph¸n tõ mäi phÝa, mäi lËp trêng vµ cã nhiÒu tr-
2
êng ph¸i XHH xuÊt hiÖn nh»m thay thÕ chñ nghÜa thùc chøng (Trong sè ®ã cã
c¸c thuyÕt nh sinh h÷u c¬, §Þa lý, c¬ häc, nh©n chñng v.v...). Tuy nhiªn c¸c
thuyÕt nµy kh«ng ®Ó l¹i mét dÊu Ên ®Æc biÖt nµo trong XHH.
§Çu thÕ kû XX ë nÒn kinh tÕ còng nh ë cÊu tróc x· héi cña c¸c níc t b¶n
lín nhÊt ®· cã nh÷ng thay ®æi quan träng. CNTB chuyÓn thµnh CN§Q. Trong x·
héi xuÊt hiÖn c¸c tæ hîp c«ng nghiÖp ®éc quyÒn lín, h×nh thµnh s¶n xuÊt ë
réng hµng lo¹t, xuÊt hiÖn nhiÒu tæ chøc quÇn chóng vµ c¸c b¸o chÝ ®¹i chóng
®· ®îc n¶y sinh. §èi víi giai cÊp cÇm quyÒn nhiÖm vô cÊp b¸ch lµ viÖc l·nh ®¹o
x· héi ®îc coi lµ tËp hîp v« vµn c¸c nhãm, cÊu tróc, tæ chøc vµ sù hoµ hîp cña
chóng. §Ó ®¹t ®îc môc ®Ých nµy ph¶i cÇn dÕn c¸c dù kiÕn th«ng sè XHH.
ë gi¶i ®o¹n nµy c¸c nhµ XHH t b¶n ®· hoµn toµn tõ bá viÖc xem xÐt x· héi
mét c¸ch tæng thÓ, mµ chuyÓn sang nghiªn cøu vµ mu t¶ nh÷ng nhãm x· héi
riªng biÖt, cÊu tróc vµ ho¹t ®éng cña chóng. §iÒu nµy ®îc coi lµ bíc chuyÓn cña
XHH t b¶n tõ møc ®é TriÕt häc - lý thuyÕt xuèng møc thùc nghiÖm - cô thÓ.
Nh÷ng ®Æc ®iÓm chÝnh cña XHH thùc nghiÖm.
Vµo nh÷ng n¨m 20 - 30 thÕ kû XX sè lîng c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm
t¨ng m¹nh. Ngµnh khoa häc 9KH0 míi ®îc h×nh thµnh vµ cã tæ chøc. Giíi KH
hµn l©m còng chó ý tíi nh÷ng trµo lu míi nµy hai trêng §HTHChicagoo vµ
Colombia ®· trë thµnh nh÷ng trung t©m nghiªn cøu thùc nghiÖm ®Çu tiªn ë Mü.
§ång thêi còng xuÊt hiÖn v« sè c¸c trung t©m, tæ chøc, viÖn t nh©n (hay, ®éc
lËp ) tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu cô thÓ trong nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau cña cuéc
sèng x· héi (XH). DÇn dÇn sù chuyªn m«n ho¸ cña c¸c nhµ nghiªn cøu cña c¸c
trung t©m ®îc h×nh thµnh - XHH téi ph¹m, XHH c¸c d©n téc thiÓu sè, XHH gi¸o
dôc, XHH h«n nh©n vµ gia ®×nh. ViÖc nghiªn cøu c¸c ph¬ng ph¸p, thñ tôc
nghiªn cøu ®îc ®Æc biÖt chó ý. XHH thùc nghiÖm ®îc ph¸t triÓn tÝch cùc nhÊt
ë Mü. Sù thèng trÞ cña chñ nghÜa thùc dông ë Mü vèn lµ c¬ së ho¹t ®éng cña
tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc cña cuéc sèng trong ®ã c¶ XHH, ®· hç trî cho sù ph¸t triÓn
cña XHH thùc nghiÖm. XHH thùc nghiÖm dêng nh ®¸p øng tÊt c¶ c¸c yªu cÇu
cña thêi ®¹i. Nã ®· sö dông c¸c ph¬ng ph¸p cña KH tù nhiªn, tríc hÕt lµ m«n
thèng kª vµ chÝnh nhê ®ã nã ®· giµnh vÒ m×nh mét phÇn cña sù phæ biÕn vµ
lßng tin mµ c¸c ngµnh KH tù nhiªn ®ang cã ( chó thÝch thªm: Nh÷ng vÝ dô ®Çu
tiªn vÒ viÖc sö dông thèng kª ®èi víi ngêi cã thÓ coi nh÷ng thèng kª d©n sè cæ
®¹i, ®îc tiÕn hµnh kh¸ thêng xuyªn ë Ai CËp vµ La M· cæ ®¹i. Sau ®ã viÖc nµy
kh«ng ®îc lµm n÷a. Kinh cùu íc d· coi bÊt kÓ viÖc ®Õm (thèng kª ) ngêi nµo
3
®Òu ngîc ý chóa. Cho ®Õn thÕ kû XVII míi xuÊt hiÖn c«ng bè ®Çu tiªn, mµ
trong ®ã ®· ®¸nh dÊu quy luËt "l¹ lïng" ( sau ®ã ngêi ta gäi lµ quy luËt thèng kª )
vÒ sè ngêi chÕt vµ sinh ra trong mét n¨m. Sau ®ã quy luËt "l¹ lïng" nµy ®îc t×m
thÊy c¶ ë sè tù tù, nh÷ng sù kiÖn dêng nh hoµn toµn ngÉu nhiªn vµ kh«ng thÓ
dù ®o¸n ®îc ).
Tuy nhiªn, kh«ng phñ nhËn nh÷ng thµnh tùu râ rµng cña XHH cô thÓ
trong viÖc ph¸t triÓn ph¬ng ph¸p vµ kü thuËt nghiªn cøu, cÇn thiÕt tÝnh ®Õn
r»ng, viÖc øng dông c¸c ph¬ng ph¸p sè lîng, kÓ c¶ trong c¸c KHXH lµ ®Æc
®iÓm cña KH thÕ kû nãi chung, mµ kh«ng ph¶i cña riªng XHH t b¶n K. Mark ®·
cã nãi r»ng, viÖc øng dông to¸n häc vµo c¸c nghiªn cøu KH cho kh¶ n¨ng ®¹t ®îc
nh÷ng hoµn thiÖn trong khoa häc.
XHH thùc nghiÖm tõ khi xuÊt hiÖn, ngay lËp tøc chiÕm vÞ trÝ ®èi ®Þch
víi häc thuyÕt Marx. "T¸ch biÖt XHH M¸c - xÝt víi c¸c nghiªn cøu cô thÓ, quy cho
nã tÊt c¶ nh÷ng thãi xÊu cña nh÷ng sù ®Çu c¬ XHH t b¶n - G.M. Andreeva, mét
trong nh÷ng nhµ XHH thùc nghiÖm lín nhÊt cña Liªn X« ®· nhËn xÐt nh vËy, vµ
®ã kh«ng ph¶i lµ phÇn cuèi cïng trong chiÕn lîc ph¶n øng cña ®Õ quèc trong
lÜnh vùc XHH".
Cïng víi ®iÒu ®ã XHH thùc nghiÖm t b¶n cè g¾ng lµm râ thªm mét mÆt
n÷a cña nã dêng nh lµ tÝnh kh¸ch quan, viÖc kh«ng g¾n víi bÊt kÓ t tëng nµo
( kh¸c víi tÊt c¶ c¸c häc thuyÕt tríc ®ã nãi chung vµ chñ nghÜa M¸c-xÝt nãi
riªng ). §iÒu ®ã cã chñ nghÜa lµ nã cã tÝnh KH vµ ch©n lý. §Ó chøng minh cho
tÝnh v« t khoa häc cña m×nh XHH thùc nghiÖm t s¶n thêng ®a ra dÉn chøng lµ
ngay tõ ®Çu nã ®· nghiªn cøu nh÷ng mÆt xÊu cña x· héi: téi ph¹m, ®ãi nghÌo,
c¸c hµnh vi sai lÖch.
Tuy nhiªn ë ®©y cã sù ®¸nh tr¸o tÝnh kh¸ch quan b»ng chñ nghÜa kh¸ch
quan, ®iÒu mµ ®Æc trng cho KH t s¶n vÒ X?H nãi chung. Lóc sinh thêi
V.I.Leenin ®· ®a ra ®Æc trng chÝnh x¸c cho hiÖn tîng nµy. Trong t¸c phÈm
"B¶n chÊt kinh tÕ cña chñ nghÜa d©n tuý..." «ng viÕt "ngêi theo chñ nghÜa
kh¸ch quan khi chøng minh sù cÇn thiÕt cña hµng lo¹t c¸c sù kiÖn thêng m¹o
hiÓm lÖch sang quan ®iÓm biÖn hé cho nh÷ng sù kiÖn nµy. Ngêi theo chñ
nghÜa kh¸ch quan nãi vÒ nh÷ng khuynh híng lÞch sö kh«ng thÓ vît qua; cßn
ngêi theo chñ nghÜa duy vËt nãi vÒ giai cÊp mµ bÞ quy didnhj bëi trËt tù kinh
tÕ ®¬ng thêi". (V.I.Lª nin toµn tËp, tËp 1, tr 418, tiÕng Nga).
4
§Æc ®iÓm nµy cña XHH thùc nghiÖm cã gi¸ trÞ t tëng vµ thùc tÕ. Mét
mÆt chñ nghÜa kh¸ch quan t¹o ra vÎ khoa häc vµ v« t, dÉn ®Õn sù sai lÇm
kh«ng chØ d luËn, mµ ®«i khi chÝnh c¶ nh÷ng nhµ b¸c häc t b¶n, b¾t hä phôc
vô nh÷ng lîi Ých cña giai cÊp thèng trÞ khi hä nghÜ r»ng hä cèng hiÕn cho
khoa häc. MÆt kh¸c, sù ph©n t¸ch lý thuyÕt vµ thùc tÕ kh«ng hÒ c¶n trë ë mét
ph¹m vi nµo dã, viÖc thu nhËn nh÷ng kÕt qu¶ cô thÓ trong nghiªn cøu c¸c vÊn
®Ò riªng rÏ vµ trong sù h×nh thµnh c¸c chØ dÉn ®èi víi nh÷ng mÆt xÊu cña ®êi
sèng x· héi, ®iÒu mµ hoµn toµn thèng nhÊt víi chøc n¨ng mµ giai cÊp l·nh ®¹o
®· giao cho XHH thùc nghiÖm.
ë ®©y mét lÇn n÷a cÇn ghi nhËn r»ng viÖc ®a sù qu¶n lý nh mét thµnh
phÇn vµo tri thøc khoa häc kh«ng thÓ nµo coi lµ ®Æc ®iÓm riªng biÖt cña XHH
thùc nghiÖm. §ã lµ ®Æc ®iÓm, ®Æc trng cña KH hiÖn ®¹i nãi chung, ®îc g¾n
tríc hÕt víi c¸ch m¹ng KHKT, mµ ®· x¸c ®Þnh tríc mèi quan hÖ míi víi tri thøc
khoa häc "kh«ng nh÷ng ®èi víi c«ng cô mu t¶ vµ gi¶i thÝch hiÖn tîng xung
quanh, mµ cßn nh ®èi víi mét trong nh÷ng c«ng cô biÕn ®æi "thÕ giíi kh¸ch
quan". Tuy nhiªn XHH t b¶n mµ tríc hÕt lµ XHH Mü, ®îc trang bÞ khÝa c¹nh
thùc dông, thùc tÕ hÑp nhÊt cña ®Æc ®iÓm nµy cña KH hiÖn ®¹i.
Thùc tÕ c«ng viÖc cô thÓ ®· nhanh chãng chØ ra chñ nghÜa kh¸ch quan
vµ chøc n¨ng qu¶n lý x· héi ®îc biÓu lÖ trong nh÷ng nghiªn cøu thùc nghiÖm
nh thÕ nµo. Thø nhÊt, râ rµng, r»ng nhuwgnx mÆt xÊu cña XH t b¶n XHH míi
®îc xem xÐt t¸ch rêi khái hÖ thèng tæng thÓ, coi ®ã lµ nh÷ng sai lÖch, riªng rÏ.
MÆt kh¸c, môc ®Ých cña c¸c nghiªn cøu cô thÓ lµ viÖc lµm râ, vµ theo kh¶
n¨ng, lµm b×nh thêng tÊt c¶ nh÷ng hµnh vi sai lÖch, ®Ó gi÷ g×n nh÷ng nÒn
t¶ng, chuÈn mùc cña XH hiÖn hµnh, tøc lµ h×nh thµnh tÝnh chÊt c¶i c¸ch cña
XHH thùc nghiÖm.
C¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn chÝnh cña XHH thùc nghiÖm:
* Giai ®o¹n gi÷a hai cuéc chiÕn tranh thÕ giíi ®îc ®Æc trng bëi sù tÝch
luü m¹nh c¸c sè liÖu cô thÓ ë nh÷ng lÜnh vùc kh¸c nhau cña XHH.
LÇn ®Çu tiªn trong ph¹m vi réng lín KHXH, sö dông c¸c ph¬ng ph¸p thèng
kª víi nh÷ng b»ng chøng trong tay, xem xÐt nh÷ng hiÖn tîng kh¸c nhau cña ®êi
sèng XH. NhiÒu chuyªn luËn theo nh÷ng vÊn ®Ò riªng biÕt ®îc viÕt ra. Nh÷ng
chuyªn luËn næi tiÕng nhÊt, nh c¸c nghiªn cøu "N«ng d©n Ba Lan ë Ch©u ¢u
vµ Mü" cña Thomas vµ Znaniecki. "Thµnh phè miÒn trung" cña vî chång Lind,
®· lµm n¶y sinh mét lo¹i nghiªn cøu míi. Mét sè trung t©m vµ chuyªn gia khoa
5
häc d· cèng hiÕn søc m¹nh cho viÖc tÝch luü kinh nghiÖm trong lÜnh vùc nµy
sÏ gióp sù hoµn thiÖn møc ®é KH cña qu¸ tr×nh tiÕn hµnh ®iÒu tra cô thÓ.
TÝnh cô thÓ kh«ng ®Æc thï cho triÕt häc truyÒn thèng, cña c¸c t¸c phÈm
thùc nghiÖm vÒ XHH, tÝnh trùc quan cña nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· t¹o ra
nh÷ng kÕt qu¶ nghiªn cøu ®· t¹o ra nh÷ng tÝn ®å cña XHH míi vµ ®· quy ®Þnh
sù t¸ch biÖt hoµn toµn cña chóng víi nh÷ng häc thuyÕt vÒ XHH ®¹i c¬ng. tõ ®ã
trë ®i XHH Mü ngêi ta gäi hoµn toµn kh«ng ph¶i c¸c c¬ së lý thuyÕt cña viÖc
nghiªn cøu vÊn ®Ò nµy hay kh¸c hoÆc l©pj luËn ho¹t ®éng nghiªn cøu, mµ gäi
tæ hîp c¸c ph¬ng tiÖn vµ ph¬ng ph¸p kü thuËt cho phÐp tiÕn hµnh c¸c ®iÒu tra
cô thÓ lµ ph¬ng ph¸p luËn. §èi tîng cña c¸c cuéc nghiªn cøu cô thÓ nµy lµ
nh÷ng mÆt, khÝa c¹nh riªng biÖt cña cuéc sèng XH. Lý thuyÕt cña XHH thùc
nghiÖm, kh¸c víi thùc tÕ, ®îc h×nh thµnh ®Çu tiªn ë Ch©u ¢u. Nh vËy, tÝnh tÊt
yÕu cña bíc chuyÓn ®æi XHH tõ møc ®é lý thuyÕt sang møc ®é thùc nghiÖm
®îc nhµ b¸c häc §øc V.Diltei lËp luËn chøng minh. Nh÷ng nguyªn t¾c ph¬ng
ph¸p luËn cña nh÷ng nghiªn cøu thùc nghiÖm ®îc tr×nh bµy cô thÓ trong c¸c t¸c
phÈm cña "nhãm viªn", vµ vÝ dô, ë trong cuèn s¸ch cña Neurath O " XHH thùc
nghiÖm" t¹i dã t¸c gi¶ d· kªu gäi kh«ng sö dông nh÷ng ph¹m trï mµ kh«ng ®¸nh
gi¸ b»ng thùc nghiÖm ®îc. C¸c thuyÕt t©m lý häc, vÝ dô, cña nhµ XHH Ph¸p
G.Tarde vµ cña c¸c nhµ t©m thÇn häc ngêi ¸o S Freud cã ¶nh hëng to lín nhÊt
®Õn c¸c ®iÒu tra, nghiªn cøu cô thÓ cña nh÷ng thËp niªn ®Çu thÕ kû XX, tríc
hÕt lµ t¹i Mü.
Nh vËy, giai ®o¹n ®Çu cña sù ph¸t triÓn ®· cã kÕt qu¶ ®èi víi XHH thùc
nghiÖm díi quan ®iÓm kh«ng chØ thu thËp kinh nghiÖm tiÕn hµnh ®iÒu tra cô
thÓ vµ viÖc t¹o ra nh÷ng ph¬ng ph¸p, mµ cßn trong sù tÝch luü kh«ng lín nh÷ng
con sè liÖu thùc tÕ vµ kÕt qu¶ nghiªn cøu nh÷ng vÊn ®Ò riªng biÖt.
Tuy nhiªn ngay vµo ®Çu nh÷ng n¨m 40, ngêi ta ®· b¾t ®Çu ý thøc ®îc
r»ng nh÷ng nguyªn t¾c cña XHH thùc nghiÖm, kh«ng cho phÐp nã v¬n lªn møc
®é tæng hîp, nh×n nhËn tæng quan vÒ XH tæng thÓ, ng¨n c¶n sù ph¸t triÓn
tiÕp theo cña KH vµ trªn thùc tÕ dÉn ®Õn viÖc chØ t¹o ra nh÷ng chØ b¸o hÑp,
riªng rÏ, ®iÒu kh«ng thÓ ®¸p øng nhu cÇu b©y giê cña chÝnh nh÷ng nhµ nghiªn
cøu nghiªm tóc. Nh÷ng quan träng lín h¬n nã còng kh«ng ®¸p øng ®îc nhu cÇu
cña giíi l·nh ®¹o, mµ hä huy väng r»ng sÏ thÊy trong XHH mét ngêi gióp viÖc
trong thµnh trong ®iÒu hµnh XH. KÕt qu¶ lµ trong nh÷ng n¨m nµy ®· n¶y sinh
th¸i ®é phª ph¸n víi t×nh tr¹ng cña XHH thùc nghiÖm. Trong giíi c¸c nhµ b¸c häc
6
®· dÊy lªn sù chèng ®èi viÖc tuyÖt ®èi ho¸ c¸c ph¬ng ph¸p ®Þnh lîng cña ®iÒu
tra vµ b¾t ®Çu t×m lèi tho¸t ra khái t×nh tr¹ng ngâ côt.
Cuèi nh÷ng n¨m 40 ®Çu nh÷ng n¨m 50: Giai do¹n nµy ®îc ®Æc trng bëi
motoj lµn sãng chó ý míi ®Õn c¸c vÊn ®Ò lý thuyÕt vµ ph¬ng ph¸p luËn. Trªn
diÔn ®µn KH xuÊt hiÖn hÖ míi ®îc coi lµ "thÕ hÖ hËu kinh ®iÓn" cña c¸c nhµ
XHH t b¶n. Mét lµn n÷a c¸c t tëng cña c¸c nhµ kinh ®iÓn thuéc trêng ph¸i Ch©u
¢u thÕ kû XIX nh E Durkheim,M Weber,F Tonnies l¹i ®îc lÊy ra mét c¸ch thÝch
thó, vµ díi d¹ng ®· ®îc so¹n th¶o l¹i.
VÒ kh¸ch quan nhu cÇu trong viÖc t×m kiÕm c¸c lý thuyÕt ( c¸c thÕ hÖ
XHH sau chiÕn tranh ®· tiÕn ®Õn ®iÒu nµy ®îc gi¶i thÝch b»ng mét lo¹t c¸c
nguyªn nh©n - TÝnh kh«ng cã triÓn väng cña viÖc tÝch luü c¸c sè liÖu thùc tÕ
thiÕu sù t duy lý thuyÕt vÒ chungs, sù phøc t¹p ho¸ hoµn c¶nh x· héi trong lßng
c¸c níc t b¶n ®ßi hái mét ph¬ng ph¸p réng lín h¬n ®Ó gi¶i quyÕt nhu÷ng vÊn
®Ò cÊu tróc x· héi, sù cÇn thiÕt tiÕn hµnh cuéc ®Êu tranh chèng l¹i hÖ thèng
chñ nghÜa Marx. VÒ chñ quan ®ã nh lµ sù ph¶n ®èi l¹i xu híng t©m lý mµ ®·
kh«ng kh¼ng ®Þnh ®îc trong nh÷ng nghiªn cøu sau chiÕn tranh vµ dÉn ®Õn
viÖc híng tíi chñ nghÜa tù nhiªn vµ c¬ häc. B¾t ®Çu xuÊt hiÖn mong muèn h-
íng XHH ®Õn c¸c nghiªn cøu vÜ m«, xem xÐt nh÷ng cÊu tróc x· héi lín h¬n vµ
phøc t¹p h¬n, ngîc l¹i víi "c¸c ®iÒu tra vi m«" chØ nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò riªng rÏ.
Trong thêi gian nµy chñ nghÜa c¬ cÊu chøc n¨ng cã mét sù phæ biÕn
®Æc biÖt. Ph¬ng ph¸p míi nµy ®îc mét sè nhµ b¸c häc khëi xíng, trong sè ®ã
cÇn ph¶i kÓ ®Õn T.Parsons vµ R.Merton. Hä ®· ®Ò nghÞ xem xÐt XH gièng
nh mét thÓ thèng nhÊt, ë ®ã nh÷ng ho¹t ®éng b×nh thêng cña c¸c phÇn b¶o
®¶m tÝnh æn ®Þnh ho¹t ®éng sèng cña toµn thÓ c¬ thÓ. "HÖ thèng", "c¸u
tróc", "c©n b»ng" - nh÷ng thuËt ng÷ nµy thu ®îc nh÷ng tiÕng vang ®Æc biÖt
nhê nh÷ng thµnh c«ng cña c¸c ngµnh ®iÒu khiÓn vµ tin häc ®ang ph¸t triÓn
trong nh÷ng n¨m ®ã. Nh÷ng m«n ®å cña xu híng míi t×m nh÷ng mèi liªn hÖ trùc
tiÕp gi÷a XH vµ sinh häc, so s¸nh c¬ thÓ XH tríc hÕt víi c¬ thÓ sinh häc.
ViÖc híng tíi thùc tÕ nghiªn cøu cô thÓ rÊt quan träng ®èi víi sù ph©n
tÝch cÊu tróc, lßng mong muèn ®a ra cho chóng mét c¬ së lý thuyÕt, g¾n hai
mÆt cña khoa häc, lý thuyÕt vµ thùc tÕ víi nhau. ChÝnh XHH thùc nghiÖm lóc
®Çu ®· t¸ch biÖt hai mÆt nµy ra. Trong chuyªn luËn næi tiÕng "Lý thuyÕt XH
vµ CÊu tróc XH" R. Merton ®· tr×nh bµy nh÷ng quan ®iÓm cña m×nh vÒ sù
cÇn thiÕt ph¶i t¹o ra c¸c thuyÕt "trung b×nh", bëi v× XHH cßn rÊt trÎ, cha thÓ ®ñ
7
søc gi¶i quyÕt ngay nh÷ng vÊn ®Ò ho¹t ®éng cña toµn bé c¬ thÓ XH, h¬n n÷a
c¸c thuyÕt trung b×nh thêng ë gÇn c¸c ®iÒu tra cô thÓ vµ cã thÓ lµm c¬ së cho
chóng vµ ddång thêi kiÓm tra, chØnh lý l¹i nh÷ng lý thuyÕt ®èi víi chóng. C¸c
thuyÕt trung b×nh nµy dêng nh liªn kÕt c¸c nhµ lý luËn, mµ coi c¸c thuyÕt cña
m×nh cã gi¸ trÞ vµ kh«ng thÓ phñ ®Þnh vµ c¸c nhµ thùc tiÔn, mµ cã nh÷ng
kiÕn thøc thùc tÕ vÒ c¸c hiÖn tîng x· héi nhng hä kh«ng thÓ gi¶i thÝch ®îc.
Trong quyÓn s¸ch nµy Merton viÕt "thuËt ng÷ thuyÕt XHH ®îc coi nh lµ c¸c
quan ®iÓm ®îc g¾n víi nhau mét c¸ch lozic, nh÷ng lý thuyÕt nµy thêng bÞ h¹n
chÕ vµ nhá bÐ theo ph¹m vi cña m×nh h¬n lµ réng lín vµ bao trïm. T«i thö tËp
trung sù chó ý ®Õn ®iÒu mµ cã thÓ gäi lµ "c¸c thuyÕt trung b×nh". C¸c thuyÕt
trung gian gi÷a nh÷ng gi¶ thuyÕt kh«ng lín l¾m chøa ®Çy trong c¸c nghiªn cøu
hµng ngµy, víi nh÷ng thuyÕt ®Çy ®ñ, mµ bao gåm c¶ s¬ ®å lý luËn, tõ ®ã n¶y
sinh ra v« sè nh÷ng quy luËt mµ theo dâi ®îc b»ng thùc nghiÖm, cña hµnh vi x·
héi [Merton R. Social theory and Socral Structure N.X 1965 P5].
Tuy nhiªn kh«ng ph¶i sù ®Çy rÉy c¸c sè liÖu thùc nghiÖm mµ hay ®îc
chó ý, còng kh«ng ph¶i nh÷ng sù t×m tßi c¸c lý thuyÕt bao trïm hay hÑp cã thÓ
gióp ®ì c¸c nhµ XHH Mü vµ nh÷ng ngêi tiÕp nèi hä ë c¸c níc kh¸c t¹o ra c¬ së
ph¬ng ph¸p luËn. Mµ trªn ®ã XHH hiÖn ®¹i cã thÓ ®øng v÷ng. XHH Ph¬ng t©y
kh«ng thÓ ra khái vßng luÈn quÈn, khi hä ®èi ®Þch víi häc thuyÕt M¸c vÒ XH
ngay tõ ®Çu. ViÖc thiÕu mét ph¬ng ph¸p luËn chung lµm gi¶m gi¸ trÞ nh÷ng
thµnh c«ng riªng lÎ, nã kh«ng ®a ra kh¶ n¨ng so s¸nh c¸c kÕt qu¶ riªng biÖt vµ
chÝnh v× vËy nã lµm mÊt triÓn väng cu¶ c¸c nghiªn cøu thùc nghiÖm. MÆt
kh¸c, viÖc kh«ng thÓ cã nh÷ng vÞ trÝ hiÖn thùc trong sù ®¸nh gi¸ quy luËt ph¸t
triÓn cña lÞch sö kh«ng cho phÐp c¸c nhµ XHH t b¶n ®i ®Õn viÖc t¹o ra mét
häc thuyÕt chung thuyÕt phôc.
ChÝnh c¸c nhµ XHH Mü còng phª ph¸n "chñ nghÜa thùc dông qu¸ møc"
trong c¸c ®iÒu tra cña hä. C¸c nhµ XHH T©y §øc còng cã th¸i ®é phª ph¸n hiÖn
tr¹ng cña XHH Mü, tuy r»ng häc vÉn vay mîn sau chiÕn tranh nh÷ng ph¬ng ph¸p
vµ kü thuËt ®iÒu tra cña c¸c ®ång nghiÖp bªn kia ®¹i d¬ng. Nhng nh÷ng n¨m
gÇn ®©y hä trë nªn chó ý h¬n ®Õn c¸c di s¶n lý luËn lý thuyÕt cña triÕt häc
§øc, vµ t¹o ra nh÷ng híng nghiªn cøu XHH ®éc lËp vÝ dô nh trêng ph¸i
Franphurt, héi nghÞ toµn thÕ giíi cña c¸c nhµ XHH lÇn thø IV häp t¹i Milan vµ
Trest n¨m 1959, ®· diÔn ra díi c¸c khÈu hiÖu kªu gäi g¾n liÒn lý thuyÕt vµ
thuyÕt thùc tiÔn cña c¸c ®iÒu tra XHH. T¹i ®¹i héi nµy nhµ XHH næi tiÕng cña
Mü P. Lazarsfeld ®· chØ trÝch XHH thùc nghiÖm r»ng trong lóc c¸c sù kiÖn XH
8
diÔn ra s«i ®éng, cã nhiÒu vÊn ®Ò nan gi¶i, "c¸c t¹p chÝ XHH Mü ®Çy rÉy
nh÷ng ®iÒu tra nhá vµ kh«ng ®¸ng kÓ vÒ nh÷ng ®iÒu nh sinh viªn n÷ vµ nam
cña c¸c trêng hä hÑn nhau nh thÕ nµo, hoÆc lµ sù phæ biÕn cña c¸c ch¬ng
tr×nh radio "[Transactions of the fourth world congress of Sociology. Vol 11. L
1959, P 227].
Nh÷ng n¨m 60: §¸nh dÊu sù lôi b¹i cña trêng ph¸i chøc n¨ng vµ sù quay trë
l¹i víi nh÷ng trµo lu duy t©m chñ quan. Mét mÆt chñ nghÜa chøc n¨ng ®· kh«ng
thÓ trë thµnh nÒn t¶ng ®Ó tæng hîp vµ gi¶i thÝch c¸c sè liÖu thùc nghiÖm.
mÆt kh¸c c¸c sù kiÖn chÝnh trÞ XH s«i næi cña nh÷ng n¨m ®ã ®· chøng minh
tÝnh thiÕu c¬ së cña häc thuyÕt ®îc x©y dùng trªn nguyªn t¾c ho¹t ®éng hµi
hoµ cña XH ®¬ng thêi t¹i Mü.
Cßn tÝnh cÇn thiÕt cña lý thuyÕt ®îc chÕ ®Þnh kh«ng nh÷ng chØ nh÷ng
nhu cÇu cña KH "cÇn ghi nhËn r»ng - M. X. Ma-ca-rèp viÕt, nh÷ng n¨m 60 h¬n
bao giê hÕt vai trß cña KHXH trong ®ã cã XHH t¨ng lªn m¹nh mÏ. ChØ cÇn nãi
r»ng, trong mêi n¨m ®ã ng©n s¸ch liªn bang trùc tiÕp cho c¸c KHXH t¨ng lªn gÇn
gÊp ba lÇn. C¸c nhµ XHH b©y giê lµm viÖc kh«ng ph¶i nh nh÷ng yÕu tè vè vÊn
hay t vÊn ë c¸c tæ chøc nhµ níc hay c¸c h·ng t nh©n, hä cµng ngµy cµng ®îc l«i
kÐo vµo viÖc so¹n th¶o c¸c ®êng lèi chÝnh phñ". HiÓn nhiªn r»ng trong t×nh
tr¹ng nh vËy nh÷ng sè liÖu thùc nghiÖm ph©n t¸n mµ khã cã thÓ so s¸nh víi
nhau, kh«ng ®a ra ®îc mét bøc tranh tæng thÓ vµ triÓn väng, do vËy kh«ng
thÓ sö dông ®îc trong lÜnh vùc chÝnh trÞ. Tøc lµ ngay c¶ trong xu híng t¹o ra
c¸c thuyÕt XHH t b¶n vÉn trung thµnh víi nguyªn t¾c ®iÒu hµnh vµ nguyªn t¾c
nghÒ nghiÖp x· héi cña m×nh.
Trong nh÷ng n¨m nµy còng n¶y sinh mét híng míi ®îc gäi lµ "sù x©y dùng
lý thuyÕt"consstruction] nã kh«ng ®ång nhÊt vÒ thµnh phÇn nã ®Æt cho minh
môc ®Ých so¹n th¶o nh÷ng c¬ së cÊu t¹o cña häc thuyÕt XHH vµ nã hoµn toµn
mang tÝnh lý luËn, tøc lµ mÆt néi dung cña c¸c thuyÕt ®îc so¹n th¶o ®îc quan
t©m Ýt nhÊt. ë ®©y, mét lÇn n÷a râ rµng r»ng mét mÆt "tÝnh trung lËp vÒ t t-
ëng cña XHH thùc nghiÖm Mü mµ ®îc tuyªn bè ngay tõ ®Çu ( mµ che giÊu mét
xu híng giai cÊp nhÊt ®Þnh ). MÆt kh¸c viÖc thùc tÕ c«ng nhËn tÝnh vÜnh
h»ng vµ bÊt biÕn cña c¬ cÊu XH hiÖn t¹i ®îc dïng lµm c¬ së ®Ó x©y dùng lý
thuyÕt .
* Giai ®o¹n hiÖn nay: Sù ph¸t hiÖn cña XHH ®îc ®Æc trng b»ng sù tån t¹i
cña hai khuynh híng ®èi kh¸ng. M«n ®å cña mét khuynh híng th× cho r»ng viÖc
9
sö dông ph¬ng ph¸p ph©n tÝch c¸c d÷ kiÖn ®iÒu tra míi nhÊt, lµ con ®êng duy
nhÊt ®Ó ph¸t triÓn khoa häc vÒ XHH vµ chÝnh ®iÒu ®ã dÉn ®Õn chç c¸c m¸y
tÝnh ®iÖn tö "nhiÒu khi lµm viÖc phan tÝch lý thuyÕt thay cho viÖc trë thµnh
c«ng cô hç trî ®¾c lùc cho sù hoµn thiÖn cña nã ( Coser L. Two methodss in
search of a substance. in: "the uses of controversy". N. Y. L 1976, P 332 ).
§ång minh cña m«n ph¸i kh¸c - ph¬ng ph¸p luËn d©n téc häc khëi nguån
tõ chç nh÷ng nghiªn cøu kh¸ch quan vµ viÖc gi¶i thÝch khoa häc vÒ x· héi, lÞch
sö kh«ng thÓ cã ®îc, vµ cÇn ph¶i tËp trung nghiªn cøu xem nh÷ng kh¸i niÖm, ý
niÖm nµy hay kh¸c h×nh thµnh nh thÕ nµo trong c¶m nhËn chñ quan cña con
ngêi. BÊt chÊp sù ®èi kh¸ng râ nÐt c¶ hai khuynh híng nµy râ rµng cã c¶ ®iÓm
chung. Nh÷ng m«n ®å cña chóng tríc tiªn quan t©m ®Õn viÖc nghiªn cøu nh
thÕ nµo, tøc lµ chó ý ®Õn ph¬ng ph¸p mµ quªn ®i noioj dung lý thuyÕt mµ hä
so¹n th¶o.
Chóng ta kh«ng ng¹c nhiªn khi thÊy r»ng, chÝnh nh÷ng nhµ nghiªn cøu
còng thÊy râ diÒu ®ã. Nhµ XHH Mü Leon Borsei viÕt " XHH hiÖn ®¹i tr×nh bµy
mét sù kh¸c biÖt dang t¨ng lªn vÒ chÝnh trÞ, ®¹o døc, lý luËn. Sù ®a d¹ng cña
lý thuyÕt biÓu lé ë viÖc phæ biÕn sè lîng lín c¸c häc thuyÕt lín, còng nh nhá.
Tuy vËy, vÒ c¨n b¶n sù chiÕm u thÕ cña c¸c häc thuyÕt vµ quan niÖm nhá cña
chñ nghÜa thùc nghiÖm vÉn lµ ®Æc trng. §iÒu thø nhÊt ®îc chÕ ®Þnh bëi
viÖc phÇn lín c¸c nhµ XHH ®Òu híng ®Õn sù gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò XH cô thÓ,
®iÒu thø hai - bëi viÖc phÇn lín c¸c ®iÒu tra XHH víi t c¸ch lµ hÖ thèng tÝnh
to¸n s rông kh«ng ph¶i lµ lý thuyÕt , mµ nh÷ng kh¸i niÖm riªng rÏ. Nhng häc
thuyÕt lín ®îc t¸ch rêi khái ho¹t ®éng XHH c¬ b¶n, mµ cã tríc hÕt ë nh÷ng
nghiªn cøu thùc nghiÖm híng tíi nh÷ng thuyÕt nhá, dÉn ®Õn nh÷ng liªn kÕt vµ
nh÷ng sù kh¸i qu¸t møc ®é thÊp. N¨m 1972 nhµ XHH Javetch ®· trng cÇu ý
kiÕn 152 nhµ XHH Mü lín nhÊt tõ 21 trêng §HTH ®Ó lµm râ c¸c híng lý thuyÕt
c¨n b¶n mµ c¸c nhµ XHH ®ang nghiªn cøu. Trong sè ®ã thêng hay nhë ®Õn
thuyÕt c¬ cÊu chøc n¨ng, hµnh vi x· héi, chñ nghÜa t¬ng t¸c biÓu trng, thuyÕt
chiÕt trung cã ch¬ng tr×nh, sinh th¸i, m« h×nh ho¸ to¸n häc, c¸c thuyÕt vÒ trao
®æi x· héi.
2. XHH th«ng tin ®¹i chóng
LÇn ®Çu tiªn kh¸i niÖm " XHH b¸o chÝ" ®îc nhµ XHH cña §øc M.Weber
dïng n¨m 1910, trong bµi ph¸t biÓu t¹i kú häp thø nhÊt cña héi XHH §øc, t¹o ®ã
mét ch¬ng tr×nh lý thuyÕt chung réng lín vÒ viÖc nghiªn cøu ho¹t ®éng cña b¸o
10
chÝ, c¸c Ên b¶n b»ng viÖc sö dông c¸c ph¬ng ph¸p thèng kª ®· ®îc h×nh thµnh.
Weber nªu ra toµn bé tæ hîp t¸c c¸c vÊn ®Ò, mµ cÇn ph¶i nghiªn cøu ë ®©y,
b¾t ®Çu nh÷ng vÊn ®Ò kinh tÕ ®¶m b¶o sù tån t¹i cña b¸o chÝ, c¸c ®Æc ®iÓm
cña su luËn XH kÕt thóc c¸c nguån tin tøc vµ th¸i ®é víi th«ng tin bao gåm c¶
nh÷ng suy tëng vÒ sù cÇn thiÕt cña viÖc ph©n tÝch ®Þnh lîng c¸c t liÖu b¸o
chÝ, ®iÒu mµ chØ ®îc thùc hiÖn sau 30 n¨m. Tuy nhiªn ch¬ng tr×nh cña Weber
kh«ng tiÕn ®îc mét bíc cô thÓ nµo.
Ngêi ta cho r»ng XHH TT§C ®îc t¸ch ra tõ XHH d luËn x· héi, hay ®óng
h¬n lµ tõ nh÷ng cuéc trng cÇu ý kiÕn mµ ®· xuÊt hiÖn t¹i Mü tõ thÕ kû tríc, khi
cã nh÷ng cuéc vËn ®éng bÇu cö. Ngay tõ ®Çu, chóng ®· n¨n chÆt víi b¸o chÝ.
VÝ dô nh÷ng cuéc trng cÇu ý kiÕn "Solomen" ®îc chÝnh giíi b¸o chÝ tiÕn hµnh.
N¨m 1883 nhµ biªn tËp b¸o "Boston Globe" ®· sö dông hÖ thèng kª phiÕu trong
ngµy bÇu cö ®Ó dù ®o¸n vÒ kÕt qu¶ bá phiÕu. Trng cÇu ý kiÕn kiÓu
"Solomen" ®îc ®Þnh nghÜa nh lµ sù thèng kª chÝnh thøc cña cö tri nh»m môc
®Ých lµm râ sù kh¸c nhau trong quan ®iÓm cña d luËn XH vÒ nh÷ng vÊn ®Ò x·
héi quan träng vµ th¸i ®ä cña d luËn x· héi ®èi víi nh÷ng øng cö viªn vµo c¸c
chøc vô cña chÝnh phñ. [Encyclopedia of social science, Vol XIV. P 417].
§Õn nh÷ng n¨m 20 trng cÇu ý kiÕn kiÓu "Solomen" kh«ng cßn lµ trêng
hîp ngÉu nhiªn cña ho¹t ®éng b¸o chÝ n÷a - tÊt c¶ nh÷ng b¸o chÝ ®µn anh ®Òu
tiÕn hµnh chóng cïng nhau hoÆc ®èi lËp nhau, vµ ph¹m vi c¸c cuéc trng cÇu ý
kiÕn cµng lín réng. Tãm l¹i, mèi quan hÖ cña b¸o chÝ víi h×nh thøc quan träng
nµy cña nghiªn cøu thùc nghiÖm, còng gièng nh viÖc trng cÇu ý kiÕn, ®îc h×nh
thµnh trong lÞch sö tõ tríc khi XHH TT§C thµnh m«n khoa häc.
Tuy nhiªn, cÇn nhÊn m¹nh r»ng trong trêng hîp nµy b¸o viÕt, radio, v«
tuyÕn truyÒn h×nh (VTTH) lµ ngêi sö dông c¸c th«ng tin XHH, mµ ®îc trùc tiÕp
®a vµo c¸c v¨n b¶n cña TT§C vµ phôc vô cho viÖc lµm quen cña c¸c nhµ b¸o,
nhµ xuÊt b¶n vÒ t×nh tr¹ng cña ý thøc quÇn chóng. Mèi liªn hÖ cña TT§C víi c¸c
cuéc trng cÇu ý kiÕn d luËn x· héi rÊt chÆt chÏ cho ®Õn ngµy nay. B¸o chÝ,
®µi ph¸t thanh, VTTH lµ mét trong nh÷ng kh¸ch hµng chÝnh cña c¸c viÖn, trung
t©m vµ c¸c h·ng mµ tiÕn hµnh c¸c ®iÒu tra d luËn x· héi. Tuy nhiªn ®©y kh«ng
ph¶i lµ b¶n th©n XHH TT§C, mµ theo ®Þnh nghÜa cña nhµ b¸c häc X« ViÕt
P.X. Gurevich "Nghiªn cøu c¸c qu¸ tr×nh th«ng tin - ®¹i chóng trong x· héi, cÊu
tróc cña chóng, c¸c ®Æc ®iÓm ho¹t ®éng, c¸c quy luËt vµ vÞ trÝ trong tæ chøc
x· héi", mµ c¸c ph¬ng tiÖn TT§C lµm ®èi tîng nghiªn cøu cho nã.
11
Nh÷ng tiÒn ®Ò kinh tÕ : cña sù h×nh thµnh lÜnh vùc nµy cña XHH thùc
nghiÖm ®îc g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn s«i ®éng trong qu¶ng c¸o b¸o chÝ, mµ ®·
trë thµnh ®¹i chóng trong thêi gian nµy, s½n sµng dµnh cho qu¶ng c¸o nh÷ng
trang b¸o cña m×nh, bï l¹i chøng nhËn ®îc c¸c ph¬ng tiÖn ®Ó tån t¹i. ChÝnh c¸c
c¬ quan qu¶ng c¸o, liªn ®oµn c¸c nhµ qu¶ng c¸o lÇn ®Çu tiªn chó ý ®Õn viÖc
nghiªn cøu c«ng chóng cña TT§B b»ng c¸c ph¬ng ph¸p XHH.
Tuy nhiªn viÖc ph©n tÝch c¸c ®iÒu tra nh÷ng ph¬ng tiÖn th«ng tin thµnh
mét lÜnh vùc ®éc lËp cña XHH thùc nghiÖm cã c¶ nh÷ng tiÒn dÒ t tëng. Nh ®·
nªu ë trªn, yÕu tè quan träng cña sù s¸ng t¹o ra XHH thùc nghiÖm cã c¶ nh÷ng
tiÒn ®Ò t tëng. Nh ®· nªu lªn ë trªn, yÕu tè quan träng cña sù s¸ng t¹o ra XHH
thùc nghiÖm lµ sù cÇn thiÕt ®èi víi giai cÊp l·nh ®¹o sö dông KH nµy nh mét vò
khÝ ®iÒu hµnh XH vµ l·nh x· héi, ®iÒu mµ sÏ gióp b¶o tån nh÷ng mèi quan hÖ
®¬ng thêi b»ng con ®êng hiÖu chØnh nh÷ng sai sãt riªng rÏ ®Ó gi÷ nguyªn vÑn
c¸i chÝnh. Nh÷ng nguyªn t¾c tån t¹i cña XH t b¶n. HiÓn nhiªn, lµ mét hÖ thèng
t¸c ®éng ®Õn ý thøc quÇn chóng hïng m¹nh nh thÕ lµ b¸o chÝ (sau nµy ®µi
ph¸t thanh vµ VTTH) kh«ng thÓ kh«ng ®îc c¸c nhµ chÝnh trÞ gia vµ t tëng chó ý
®Õn. XHH kh«ng chØ ®a ra nh÷ng ph¬ng tiÖn ®Ó kiÓm tra vµ l·nh ®¹o toµn bé
hÖ thèng TT§C, mµ cßn s¸ng t¹o ra ë ®ã vÎ ngoµi cña tÝnh kh¸ch quan tÝnh
khoa häc vµ tÝnh v« t cña c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®èi víi c¸c lÜnh vùc t tëng.
Khi lµm nhiÖm vô cho UNESCO tãm t¾t néi dung c¸c nghiªn cøu trong
lÜnh vùc TT§C Lee J. ghi nhËn thùc tÕ mµ mäi ngêi ®Òu c«ng nhËn lµ b¶n
chÊt th¬ng m¹i cña nh÷ng nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy ë ph¬ng t©y, vµ «ng
gi¶i thÝch, x¸c nhËn quan ®iÓm x· héi cña nã, khi «ng chØ ra r»ng: "c¸c nghiªn
cøu vÒ TT§C xuÊt ph¸t tõ tÝnh æn ®Þnh cña cÊu tróc x· héi hiÖn hµnh nãi
chung vµ cÊu tróc bé m¸y t¹o ra vµ truyÒn ®i c¸c th«ng tin nãi riªng. Chóng tËp
chung chó ý ®Õn møc ®é hiÖu qu¶ cña bé m¸y nµy ®· vµ ®ang t¸c ®éng ®Õn
c«ng chóng TT§C b»ng c¸c th«ng tin, mµ c¸c c¬ quan quyÒn lùc trong x· héi cho
r»ng cÇn thiÕt ph¶i phæ biÕn".
Vµo nh÷ng n¨m 20, 30 t¹i Mü cã thÓ ph©n biÖt hai híng trong nghiªn cøu
TT§C. Híng thø nhÊt duy tr× con ®êng lÞch xö cña x· héi truyÒn thèng. Nghiªn
cøu vÒ lÞch sö xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña b¸o chÝ, th¶o luËn vÒ vai trß cña nã
trong x· héi c¸c nguyªn t¾c tæ chøc. Nhng dÇn dÇn nã ph¶i lïi bíc tríc híng thø
hai mµ ngay lËp tøc nã ®· x¸c ®Þnh híng râ rµng ®èi víi c¸c nghiªn cøu cô thÓ,
thùc nghiÖm, thÝ nghiÖm gièng nh lµ c¬ së cña x· héi míi vÒ ho¹t ®éng cña c¸c
ph¬ng tiÖn TT§C trong x· héi.
12
Nh÷ng thµnh c«ng cña qu¶ng c¸o vµ ph©n tÝch vÒ tuyªn truyÒn cña
®ång minh trong chiÕn tranh thÕ giíi lÇn I t¹o ra ¶o tëng vÒ sù toµn n¨ng cña
b¸o chÝ. Mét trong nh÷ng nhµ s¸ng lËp ra nÒn XHH Mü G. Lasswell trong cuèn
"Tuyªn truyÒn cña ®ång minh trong chiÕn tranh thÕ giíi lÇn I" ®· tr×nh bµy
nh÷ng kh¶ n¨ng cña c¸c ph¬ng tiÖn TT§C trong viÖc thay ®æi ý kiÕn cña ngêi
Mü. ë ®©y bao trïm mét quan ®iÓm coi c«ng chèng TT§C lµ mét ®¸m ®«ng thô
®éng, mµ kh«ng thÓ chèng l¹i ®îc c¶nh hëng m·nh liÖt cña ngêi tuyªn truyÒn.
Nhµ b¸o vµ lµ nhµ XHH næi tiÕng cña Mü W. Lippman ®· xuÊt b¶n vµo
n¨m 1992 cuèn s¸ch "D luËn x· héi" mµ ®· trë thµnh ph¬ng híng hµnh ®éng cña
nhiÒu thÕ hÖ c¸c nhµ b¸o vµ XHH Mü vµ cho ®Õn b©y giê ®îc ®a vµo c¸c ch-
¬ng tr×nh cña nhiÒu trêng §HTH ë Mü. ¤ng ta kh¼ng ®Þnh r»ng con ngêi hiÖn
®¹i vµ kh«ng cã kh¶ n¨ng mét m×nh th©u tãm tÊt c¶ nh÷ng ®a d¹ng cña cuéc
sèng nªn cÇn thiÕt sö dông kh«ng ph¶i lµ sù kiÖn thùc tÕ mµ nh÷ng c¸i thay
thÕ chóng "nh÷ng ®Þnh kiÕn" mµ TT§C t¹o ra cho anh ta vµ anh chÞu sù chi
phèi ®iÒu khiÓn cña TT§C.
Schramm W. mét trong nh÷ng nhµ nghiªn cøu TT§C lín nhÊt cña Mü ®·
gäi nh÷ng luËn ®iÓm lo¹i ®ã lµ "häc thuyÕt cña c¸c viªn ®¹n", theo ®ã nh÷ng t t-
ëng c¶m xóc, suy nghÜ cã thÓ ®îc tù ®éng chuyÓn ®Õn c«ng chóng TT§C nh
lµ ®Õn nh÷ng môc tiªu thô ®éng, cè ®Þnh. Tuy nhiªn c¸c nghiªn cøu cô thÓ vµ
thÝ nghiÖm b¾t ®Çu nh÷ng n¨m 1940. Tríc hÕt lµ c¸c nghiªn cøu mang tÝnh
t©m lý - x· héi ®· ph¸ tan lßng tin vµo tÝnh toµn n¨ng cña bé m¸y qu¶ng c¸o
tuyªn truyÒn.
Trong thêi gian chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø II c¸c nhµ XHH Mü tËp trung
sù chó ý chÝnh cña m×nh vµo nh÷ng nhu cÇu cña chiÕn tranh tuyªn truyÒn.
Kinh nghiÖm tuyªn truyÒn cña chñ nghÜa ph¸t xÝt ®· ®îc nghiªn cøu c¸c biÖn
ph¸p ph¸n tuyªn truyÒn còng ®îc so¹n th¶o, c¸c híng vµ biÖn ph¸p n©ng cao
hiÖu qu¶ t¸c ®éng cña c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin nh»m t¹o ra nh÷ng quan ®iÓm
vµ t©m tr¹ng cÇn thiÕt cho chÝnh phñ còng ®îc nghiªn cøu. Mét trong nh÷ng
nhµ nghiªn cøu lín cña Mü Hovland b¾t ®Çu c¸c ®iÒu tra cña m×nh trong lÜnh
vùc t©m lý giao tiÕp t¹i trung t©m nghiªn cøu ®Æc biÖt cña bé phËn th«ng tin
vµ huÊn luyÖn qu©n ®éi ®îc x©y dùng trong th¬× gian chiÕn tranh ë bé chiÕn
tranh Mü. ¤ng tiÕn hµnh c¸c thÝ nghiÖm trªn binh lÝnh. C¸c b¶n tæng kÕt ®îc
c«ng bè sau chiÕn tranh vÒ nh÷ng c«ng viÖc mµ ®îc tiÕn hµnh díi sù chØ ®¹o
cña Hovland ®· ®Þnh nÒn t¶ng cho trêng ph¸i Yale rÊt phæ biÕn t¹i Mü vµ c¸c
níc ph¬ng t©y kh¸c - mét xu híng t©m lý häc x· héi trong XHH.
13
C¸c m«n ®å cña xu híng nµy khi tæng kÕt kinh nghiÖm 25 n¨m lµm viÖc
trong 6 c«ng tr×nh cña Yale lµ nh÷ng ngêi ®Çu tiªn ®Ò cËp vÒ tÝnh gi¸n tiÕp
cña c¸c t¸c ®éng giao tiÕp ®Õn con ngêi b»ng mét tËp hîp ®iÒu kiÖn. ThiÕu
sãt chÝnh lµ trêng ph¸i nµy chÝnh Hovland sau ®ã ®· thó lµ nhËn tÝnh thö
nghiÖm, kh«ng thùc tÕ cña c¸c ®iÒu tra. Sù ph¸t triÓn tiÕp tôc cña xu híng t©m
lý - x· héi nhËn ®îc trong c¸c thuyÕt "M©u thuËn nhËn thøc” cña Festinger L vµ
thuyÕt "t¬ng øng" cña Osgood Ch. Vµ nh÷ng ngêi kh¸c, mµ theo ®ã con ngêi
khi lùa chän trong hµng lo¹t th«ng tin ®ang cã hä thêng chän c¸c tin mµ kh«ng
tr¸i víi quan ®iÓm vÒ thÕ giíi cña anh ta, trèn tr¸nh nh÷ng m©u thuÉn mµ cã
thÓ ph¸ vì tr¹ng th¸i c©n b»ng trong ý thøc cña anh ta.
Ngêi ta coi sù h×nh thµnh ph¬ng ph¸p sè lîng ph©n tÝch néi dung hay
Content-analyse b¾t ®Çu t giai ®o¹n chiÕn tranh TG II. Kh¸c víi c¸c ®iÒu tra tríc
®ã vÒ néi dung c¸c bµi b¸o c¸o ®îc tiÕn hµnh Content - analyse, thø nhÊt ®· sö
dông ph¬ng ph¸p thèng kª tÝnh to¸n tÇn sè lÆp l¹i cña mét biÓu hiÖn nµy hay
kh¸c, mµ ®· ®îc chän trong mét ®¬n vÞ ®Ó tÝnh to¸n. Thø hai lµ nã sö dông thñ
tôc theo dâi h×nh thøc vµ ®iÒu cuèi cïng, môc ®Ých cña c¸c nghiªn cøu lo¹i nµy
lµ ph©n tÝch b»ng XHH c¸c v¨n b¶n.
Lasswell G. ngêi ta ®· ®a ra c¬ së lý thuyÕt vµ tiÕn hµnh cïng víi c¸c
®ång nghiÖp cña m×nh hµng lo¹t c¸c nghiªn cøu ph©n tÝch néi dung, ®îc coi lµ
cha ®Î ngêi s¸ng lËp ra trêng ph¸i ph©n tÝch sè lîng néi dung. Vµo ®Çu nh÷ng
n¨m 40 trong bé phËn nghiªn cøu vÒ chiÕn tranh tuyªn truyÒn t¹i th viÖn Quèc
héi Mü ®· tiÕn hµnh ph©n tÝch tÊt c¶ c¸c b¸o lín nhÊt trªn thÕ giíi b»ng ph¬ng
ph¸p míi, cuèi cïng ®· c«ng bè ®îc "Tãm t¾t néi dung sù chó ý cña thÕ giíi" cã
trêng hîp trë nªn næi tiÕng nh nh÷ng t liÖu cña Content - analyse ®îc dïng lµm
c¬ së ®Ó ®a ra quyÕt ®Þnh cña toµ ¸n Lasswell G vµ Laites N ®· tiÕn hµnh
nghiªn cøu b¸o cã lîi cho HÝt le (nh "ChÝnh phñ Mü chøa ®Çy sù tham nhòng"
"Níc §øc - hïng m¹nh"" níc Mü vµ ®ång minh cña hä n»m díi sù kiÓm so¸t cña
céng s¶n" "vµ nh÷ng ý kiÕn ngîc l¹i"). Ho¸ ra, nh÷ng tuyªn bè th©n Hit le nhiÒu
h¬n 11 lÇn tÇn sè c¸c ý kiÕn th©n Mü vµ toµ ¸n ®· dùa trªn c¬ së ®ã ®a ra b¶n
¸n quyÕt ®Þnh ®ãng cöa tê b¸o "Ngêi Mü ®Ých thùc", coi ®ã lµ tê b¸o th©n ph¸t
xÝt.
Tuy vËy, sù øng dông réng r·i ph¬ng ph¸p Content analyse dÇn dÇn lµm
râ kh«ng chØ nh÷ng u ®iÓm mµ c¶ nh÷ng kiÕn khuyÕt mµ ®îc g¾n liÒn tríc
hÕt víi sù thiÕu c¨n cø trong nh÷ng tiÒn ®Ò lý thuyÕt khëi ®iÓm cña c¸c m«n
®å trêng ph¸i Laswell (Berelson B; De sona Pun; Lerner D ). C¸c tiÒn ®Ò nµy
14
bÞ ¶nh hëng cña xu thÕ Freud trong XHH. Nh÷ng thÊt b¹i mµ hµng lo¹t c¸c nhµ
nghiªn cøu ®· gÆp khi sö dông nguyªn t¾c tÝnh "c¸c biÓu tîng" ®îc Lasswell
®Ò nghÞ, ®· dÉn ®Õn ®iÒu lµ vµo nh÷ng n¨m 50 b¾t ®Çu sù t×m kiÕm c¸c
nguyªn lý kh¸c tiÕn hµnh ph©n tÝch néi dung. ë ®©y cã thÓ chia ra lµm hai híng
- híng t©m - ng«n ®îc dùa trªn viÖc sö dông c¸c liªn tëng, híng nµy do gi¸m ®èc
ViÖn nghiªn cøu c¸c vÊn ®Ò tuyªn truyÒn cña trêng §HTH Illinoit Charle
Osgood vµ híng vÞ lîi thùc dông hay lµ híng "c«ng cô". H×nh mÉu cña c¸c
nghiªn cøu lo¹i nµy lµ t¸c phÈm ph©n tich sù tuyªn truyÒn ( Giorge A. 1959 )
trogn ®ã «ng ta tæng kÕt kinh nghiÖm lµm viÖc cña bé phËn ®Æc biÖt ph©n
tÝch c¸c ho¹t ®éng t×nh b¸o. VÒ sù nghiªn cøu c¸c néi dung c¸c ch¬ng tr×nh ph¸t
thanh níc ngoµi ph¬ng ph¸p ®îc thèng nhÊt gäi lµ ph¬ng ph¸p ph©n tÝch ®Þnh
tÝnh. Nã thêng ®îc dïng ®Ó x¸c ®Þnh c¸c xu híng chÝnh trÞ c¬ b¶n cña ngêi ®-
a tin th«ng qua néi dung c¸c v¨n b¶n cña TT§C.
Tuy nhiªn kh«ng thÓ coi r»ng sù ph©n tÝch néi dung TT§C chØ mang
toµn tÝnh thùc dông, th©n chÝnh phñ. VÝ dô næi tiÕng cña xu híng phª ph¸n
cña c¸c nghiªn cøu néi dung TT§C lµ t¸c phÈm cña nhµ XHH Mü lín Lowentan
"c¸c tiÒn sö trong nh÷ng t¹p chÝ phæ biÕn". Ho¸ ra sè tiÓu sö mäi ngêi kh¸c
nhau trong c¸c Ên phÈm nµy ®· t¨ng tõ 27 n¨m 1901 - 1902 ®Õn 57 n¨m 1940 -
1941, ngoµi ra nÕu nh ®Òu thÕ kû ®¹i ®¹i ®a sè c¸c nh©n vËt lµ ®¹i diÖn cña
giíi kinh doanh vµ chÝnh trÞ, kh«ng mét ngêi nµo thuéc giíi thÓ thao hoÆc c¸c
ho¹t ®éng gi¶i trÝ ®¹i chóng, th× nh÷ng n¨m 40 chØ cã 25 nh©n vËt thuéc khu
vùc s¶n xuÊt nhng tíi 735 lµ ®¹i diÖn cña giíi c«ng nghiÖp gi¶i trÝ vµ 285 c¸c
chÝnh trÞ gia. Sù ph¸t triÓn cña xu thÕ ®ã ®îc ghi nhËn trong mét nghiªn cøu
t¬ng tù, ®îc c¸c céng t¸c viªn trêng §HTH havard tiÕn hµnh trªn t liÖu t¹p chÝ
cho giíi trung lu vÒ giai ®o¹n tõ 1940 ®Õn 1963.
Vµo nh÷ng n¨m 40 - 50: viÖc kh«ng tho¶ m·n vÒ sù trµn ngËp c¸c sè liÖu
thùc nghiÖm, kh«ng hÖ thèng trong XHH TT§C, còng nh trong XHH thùc
nghiÖm nãi chung, ®· thóc ®Èy c¸c nhµ XHH lín kªu gäi t¹o ra häc thuyÕt møc
®é chung b×nh, mµ cã thÓ gióp thu hËp vµo hÖ thèng c¸c lý thuyÕt ph©n t¸n
vÒ ho¹t ®éng cña c¸c ph¬ng tiÖn TT§C. ë ®©y cÇn ph¶i kÓ ®Õn t¸c phÈm cña
G.Lasswell "CÊu tróc vµ chøc n¨ng trong x· héi", xuÊt b¶n n¨m 1948, trong ®ã
t¸c gi¶ x©y dùng toµn bé qu¸ tr×nh TT§C theo s¬ ®å: "Ai nãi - Nãi c¸i g× - B»ng
ph¬ng tiÖn g× - Cho ai - Víi hiÖu qu¶ thÕ nµo". Theo c«ng thøc nµy ( mµ sau
®ã rÊt phæ biÕn ) nhiÒu n¨m, vµ cho ®Õn ngµy nay diÔn ra viÖc nghiªn cøu
qu¸ tr×nh TT§C. Nã dïng lµm c¬ së cho sù h×nh thµnh nh÷ng lÜnh vùc nghiªn
15
cøu riªng biÖt, nh lµ nghiªn cøu vÒ ngêi truyÒn tin, ph©n tÝch néi dung, nghiªn
cøu kªnh, ®èi tîng vµ hiÖu qu¶ tuyªn truyÒn.
ThuyÕt c¬ cÊu chøc n¨ng rÊt phæ biÕn thêi gian ®ã øng dông vµo lÜnh
vùc nµy bÞ chuyÓn thµnh kh¸i niÖm vÒ TT§C cÇn thùc hiÖn trong x· héi chñ
yÕu c¸c chøc n¨ng b¶o thñ duy tr× vÞ thÕ cña x· héi, cßn ë møc ®é c¸ nh©n -
cñng cè c¸c quan ®iÓm hiÖn cã. T¹i ®©y th«ng tin ®îc dµnh cho mét chøc n¨ng
gÇn nh thèng so¸i trong sù b¶o ®¶m viÖc ho¹t ®éng b×nh thêng cña c¬ thÓ x·
héi nhê vµo sù t¹o ra mèi quan hÖ gi÷a c¸c phÇn riªng rÏ cña nã.
Trong XHH TT§C còng tiÕn hµnh thö nghiÖm t¹o ra c¸c thuyÕt trung
b×nh. Tõ n¨m 1940 P.Lazarsfeld B. Berenson vµ E.Gode ®· nghiªn cøu hµnh vi
cña d©n chóng mét trong c¸c céng ®ång t¹i bang Ohio vµo thêi gian bÇu cö
tæng thèng. Hä t×m ra r»ng, thø nhÊt - TT§C hoµn toµn kh«ng ph¶i lµ nguån
nhËn th«ng tin chÝnh vµ thø hai mét sè ngêi dêng nh lµ ngêi ph¸t ra du luËn x·
héi vµ chÝnh hä lµ ngêi tiªu dïng ch¨m chØ TT§C. Trªn c¬ së nµy ®· xuÊt hiÖn
thuyÕt "l·nh tô ý kiÕn", mµ TT§C cÇn thiÕt ph¶i dùa vµo hä. TiÕp tôc con ®êng
®ã vµ lËp luËn trªn sù ph©n tÝch kÕt qu¶ c¸c cuéc bÇu cö, sù phæ biÕn mèt,
mèi quan hÖ cña thÇy thuèc víi c¸c t©n dîc, E. Katz vµo n¨m 1957 lÇn ®Çu tiªn
c«ng bè vÒ "dßng giao tiÕp 2 bËc", mµ sau ®ã ®îc W schramm më réng vµ ®îc
gäi lµ "dßng th«ng tin giao tiÕp nhiÒu bËc.
Thêi kú hiÖn nay cña sù ph¸t triÓn thuyÕt häc TT§C còng nh XHH t b¶n
nãi chung, ®îc ®Æt trng b»ng sù tån t¹i cña nhiÒu häc thuyÕt, ph¬ng ph¸p luËn
®iÓm. Thêi gian gÇn ®©y c¸c nghiªn cøu g¾n víi vai trß tÝch cùc cña c¸ nh©n
díi t¸c ®éng ®Õn nã cña c¸c dïng TT§C ®· ®îc phæ biÕn réng r·i. Nh÷ng yÕu tè
trong c¸c c¸ nhan vµ gi÷a c¸ nh©n, mµ cã ¶nh hëng ®Õn qu¸ tr×nh t¬ng t¸c cña ý
thøc c¸ thÓ vµ th«ng tin híng tíi nã ®Òu ®îc nghiªn cøu vÊn ®Ò hËu qu¶ x· héi
cña ho¹t ®éng c¸c ph¬ng tiÖn TT§C trë thµnh ®èi tîng nghiªn cøu thêng xuyªn.
Nhng thêng xuyªn h¬n c¶ nã ®îc gi¶i quyÕt trong ph¹m vi tr¸ch nhiÖm ®¹o ®øc
cña nhµ b¸o, ®iÒu mµ lµm xo¸ nhoµ b¶n chÊt giai cÊp x· héi cña qu¸ tr×nh
th«ng tin vµ vai trß cña nã trong x· héi.
§Æc trng cho XHH TT§C hiÖn ®¹i lµ sù høng thó nghiªn cøu c¸c vïng
ranh giíi, bao trïm c¶ sù t¬ng t¸c c¸c phÇn tö cña chuçi th«ng tin, mµ tríc ®©y ®·
®îc nghiªn cøu t¸ch biÖt. ThÝ dô sù t¬ng t¸c cña ý thøc con ngêi víi c¸c v¨n b¶n
®îc c¸c chuyªn gia vÒ T©m ng«n häc, x· héi ng«n ng÷ häc, ký hiÖu häc nghiªn
cøu.
16
ViÖc lµm râ vÞ trÝ tÝch cùc cña ®èi tîng TT§C ®èi víi th«ng tin thóc ®Èy
c¸c chuyªn gia trong lÜnh vùc tuyªn truyÒn t×m "con ®êng vßng" t¸c ®éng lªn ý
thøc ngêi ru ngñ tÝnh phª ph¸n, lµm gi¶m sù chèng ®èi t¨ng cêng sù c¶m nhËn
lµm viÖc tÝch cùc theo híng nµy cã nhµ t©m lý häc x· héi ngêi Anh, gi¸m ®èc
trung t©m nghiªn cøu TT§C ë trêng §HTH Thµnh phè Lester G. Halloran vµ c¸c
®ång nghiÖp. Trong c«ng viÖc cña m×nh, dùa vµo c¸c tiªu ®Ò duy t©m, sö
dông ph¬ng ph¸p luËn b¾t nguån tõ Freude vµ chñ nghÜa hµnh vi, m«n ®å cña
trêng ph¸i nµy tiÕn hµnh c«ng viÖc ®¸ng kÓ nh»m lµm râ c¸c ®Æc ®iÓm nh©n
chñng x· héi, nhãm, t©m lý c¸ nh©n, mµ sù xem xÐt chóng g¾n liÒn víi nh÷ng
nhiÖm vô, ph¬ng ph¸p nhÊt ®Þnh cña th«ng tin cã thÓ cho kÕt qu¶ nh ý.
C©n nh¾c l¹i xu híng míi nµy trong XHH TT§C hiÖn ®¹i xu híng kinh tÕ
chÝnh trÞ häc. Nã ®îc c¸c b¸c häc trÎ ë Anh giíi thiÖu (cã thêi lµm viÖc díi sù
chØ dÉn cña Hallorran) R. Chizman vµ N. Garnem. Hä mong muèn vît qua ph-
¬ng ph¸p duy t©m trong nghiªn cøu TT§C chØ ra tÝnh giai cÊp cña chóng. B»ng
chøng cho viÖc xu híng nµy ®îc chó ý nhiªï lµ sù kiÖn t¹i héi nghÞ quèc tÕ liªn
®oµn thÕ giíi vÌe nghiªn cøu trong lÜnh vùc c¸c ph¬ng tiÖn TT§C, häp t¹i
Varsawa 1978, ®· cã c¶ mét chuyªn ®Ò ®Æc biÖt vÒ KTCT TT§C.
§Æc biÖt cÇn ®¸nh dÊu sù xuÊt hiÖn trªn c¸c héi nghÞ chuyªn ®Ò quèc
tÕ vÒ XHH c¸c b¸c häc tõ nh÷ng níc t b¶n - ph¸t biÓu trªn quan ®iÓm M¸c-xÝt.
Nhãm "c¸c nhµ XHH míi cña xu híng M¸c xÝt tham dù tÝch cùc vµo c¸c héi th¶o.
B¸o chÝ céng s¶n cña ý giµnh nhiÒu trang ®Ó cho cuéc tranh luËn vÒ vÊn ®Ò
vµ néi dung c¸c ®iÒu tra vÒ TT§C. C¸c nhµ XHH m¸c - xÝt tham dù t¹i hµng lo¹t
héi nghÞ quèc tÕ nh ë Florencia 1976, Trento 1977 thÊu hiÓu tÝnh giai cÊp cña
b¶n chÊt ph¬ng tiÖn TT§C cña mét sè nhµ b¸c häc Anh. Vµo cuèi nh÷ng n¨m 60
c¸c nghiªn cøu trong lÜnh vùc nµy mµ ®îc c¸c nhµ b¸c häc M¸c - xÝt §øc H.
Holser ( Münkhen) ®· g©y ®îc sù chó ý. C«ng viÖc sau ®ã trë nªn phøc t¹p vµ
«ng ta bÞ cÊm hµnh nghÒ.
* *
*
KÕt luËn
XHH thùc nghiÖm t b¶n ph¸t sinh vµ t×nh thµnh trong giai ®o¹n ph¸t triÓn
thµnh ®Õ quèc cña CNTB, chÝnh ®iÒu nµy ®· quyÕt ®Þnh tiÒn ®Ò KT vµ t t-
17
ëng cña c¸c lÜnh vùc XHH TT§C. Tr¶i qua hµng lo¹t giai ®o¹n ph¸t triÓn, XHH
thùc nghiÖm t b¶n ®· ph¬i bµy viÖc kh«ng thÓ gi¶i quyÕt c¸c vÊn ®Ò liªn quan
®Õn ho¹t ®éng cña TT§C, vai trß cña nã, vÞ trÝ vµ nghÜa vô trong x· héi, nã
thiÕu duy duy vËt trong c¸c vÊn ®Ò XHH ®¹i c¬ng mµ g¾n víi ý tëng vÒ c¸c quy
luËt ph¸t triÓn vµ tån t¹i cña XHH nãi chung. NÒn t¶ng lý thuyÕt lý luËn nhÊt
mµ cho phÐp th©u tãm toµn bé tæ hîp c¸c vÊn ®Ò g¾n liÒn víi lÜnh vùc ®îc
chóng ta nghiªn cøu lµ chñ nghÜa M¸c.
MÆc dï thiÕu c¬ së lý luËn vµ lý thuyÕt kh«ng thÓ bá qua mét ®iÒu lµ
XHH thùc nghiÖm qua nhiÒu n¨m tiÕn hµnh c¸c ®iÒu tra cô thÓ nã ®· tÝch luü
mét sè t liÖu thùc tÕ phong phó, mµ cã nh÷ng gi¸ trÞ øng dông nhÊt ®Þnh vµ
cã thÓ lµm c¬ së t duy khoa häc. Còng kh«ng nªn ®¸nh gi¸ kÐm ®i gi¸ trÞ cña
hiÖn tîng lµ trong x· héi t b¶n XHH ®îc c¸c nhµ chÝnh trÞ sö dông trong sù ®iÒu
chØnh ý thøc quÇn chóng ë níc m×nh, vµ c¶ trong viÖc khëi th¶o chiÕn lîc
trong quan hÖ víi c¸c níc ®ang ph¸t triÓn vµ hÖ thèng XHCN. ChÝnh v× thÕ
cho nªn viÖc xem xÐt cô thÓ h¬n c¸c ®iÒu tra XHH cô thÓ mµ ®îc tiÕn hµnh
trong lÜnh vùc b¸o chÝ t b¶n, trªn c¸c ®Æc ®iÓm cña c¸c tæ chøc TT§C, vµ trªn
c¸c ph¬ng ph¸p ®iÒu tra vµ ph©n tÝch kÕt qu¶ cña chóng lµ cÇn thiÕt vµ bæ
Ých. Thø nhÊt lµ ®iÒu ®ã cho chóng ta kh¶ n¨ng nh×n râ xem tÝnh xu thÕ ®îc
biÓu lé nh thÕ nµo trong c¸c nghiªn cøu. Thø hai lµ kinh nghiÖm giµu cã tõ c¸c
®iÒu tra, ph¬ng ph¸p ®· ®îc so¹n th¶o mµ cã gi¸ trÞ ®éc lËp cã thÕ cã lîi cho
XHH M¸c xÝt. Vµ ®iÒu cuèi cïng viÖc biÕt t×m ra táng c¸c nghiªn cøu cña XHH
t b¶n nh÷ng kiÕn thøc thùc tÕ kh¸ch quan, ®¸nh gi¸ ®óng vµ sö dông thÝch øng
víi th¸i ®é cña chñ nghÜa M¸c víi khoa häc t b¶n.
18
Ch¬ng II: HÖ thèng c¸c t vÊn x· héi häc.
1. C¸c c¬ së kinh tÕ - chÝnh trÞ cña nh÷ng nghiªn cøu XHH cô thÓ:
Ngµy nay chØ riªng t¹i Mü cã tíi hµng ngh×n tæ chøc tiÕn hµnh c¸c ®iÒu
tra XHH cô thÓ, chñ yÕu b»ng ph¬ng ph¸p trng cÇu ý kiÕn cña nhãm d©n kh¸c
nhau. Doanh sè cña hä tÝnh vµo kho¶ng 500 triÖu con sè nµy chØ lµ t¬ng ®èi,
bëi v× sè ®«ng c¸c h·ng t nh©n vµ tæ chøc t nh©n kh«ng ®a ra tæng kÕt trong
c«ng viÖc cña m×nh vÒ nguån vµ møc ®é thu nhËp, chèn sau bøc mµn tù do
kinh doanh hä hoµn toµn kh«ng b¸o c¸o vÒ ph¬ng ph¸p vµ môc ®Ých c«ng
viÖc. Nh÷ng ph¬ng tiÖn, tiÒn ®ã lÊy ë ®©u ra ?
Cuèi nh÷ng n¨m 70 Mü chiÕm tíi 1/4 sè Ên phÈm hµng ngµy trªn thÕ giíi
vµ 1/3 hÖ thèng truyÒn h×nh, hä cã 7800 ®µi ph¸t thanh vµ h¬n 380 triÖu m¸y
thu. Trong mét gia ®×nh Mü ®Æc trng thëng më VTTH 6,5 giê trong ngµy.
Kh«ng ng¹c nhiªn r»ng mét ph¹m vi m¹nh nh thÕ cña ®êi sèng x· héi ®· ®îc hai
lùc lîng m¹nh nhÊt níc Mü - giíi kinh doanh vµ hÖ thèng chÝnh trÞ nhµ níc, chó
ý ®Õn. Mçi mét thÕ lùc ®Òu muèn sö dông c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng
vµo môc ®Ých cña m×nh.
Giíi kinh doanh hµnh ®éng th«ng qua qu¶ng c¸o t¹i Mü hµng n¨m chi phÝ
cho qu¶ng c¸o tíi 28 tû ®« la, trong sè ®ã n¨m 1978 b¸o chÝ nhËn 8,4 tû, c¸c t¹p
chÝ 1,8 tû, VT 5,3 tû, ®µi ph¸t thanh 2 tû sù hµo phßng nµy ®îc x©y dùng trªn
c¬ së tÝnh to¸n chÆt chÏ, nhµ kinh tÕ Mü Galbraight J ®· viÕt r»ng "®µi ph¸t
thanh vµ ®Æc biÖt lµ VTTH cñ Mü ®· trë thµnh c¸c ph¬ng tiÖn chÝnh ®iÒu hoµ
nhu cÇu cña ngêi tiªu dïng. HÖ thèng c«ng nghiÖp phô thuéc s©u s¾c vµo
truyÒn h×nh th¬ng m¹i vµ thiÕu nã th× c«ng nghiÖp kh«ng thÓ tån t¹i nh d¹ng
nµy nay ®îc" (Galbright J - The new Industrial State. Boston, 1976, p. 203). V×
thÕ cho nªn c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin ®¹i chóng cÇn th©u tãm chÝnh c«ng
chóng cÇn cho c¸c nhµ qu¶ng c¸o. Vµ sù viÖc diÔn ra ®óng nh v©y. Mét trong
nh÷ng biªn tËp ch¬ng tr×nh tin tøc cña VTTH Mü "Variety" miªu t¶ c¬ chÕ ®iÒu
hµnh c¸c ch¬ng tr×nh VTTH nh sau: "VÒ nguyªn t¾c, c¸c nhµ qu¶ng c¸o lín cña
TV - C¸c nhµ s¶n xuÊt thøc ¨n y cô, thuèc men, níc gi¶i kh¸t, hµng gia ®×nh, «t«,
tríc hÕt cè g¾ng ®¹t ®îc sù phæ biÕn ë c¸c tÇng líp trung b×nh. Cho nªn mËt
®é kh¸n gi¶ cho thµnh tiªu chuÈn chÝnh trong viÖc ®¸nh gi¸ c¸c ch¬ng tr×nh. sù
kiªn tr× nµy dùa trªn tÝnh phæ biÕn cña c¸c ch¬ng tr×nh ®· t¹o ra bÒ ngoµi
chän läc d©n chñ cña hä trªn VTTH. Trªn thùc tÕ thËm chÝ nhiÒu ch¬ng tr×nh
19
cã tÝnh phæ qu¸t réng lín còng biÕt mÊt khái lµn sãng, nÕu nh c«ng chóng mµ
hä híng tíi kh«ng ®îc c¸c nhµ qu¶ng c¸o quan t©m ®Õn.
T×nh huèng nh vËy c¸c nhµ qu¶ng c¸o ®Òu cÇn biÕt quan träng r»ng, lµ
hä cã thÓ híng tíi nhãm c«ng chóng nµo, ®èi t¬ng cña hä thÝch c¸c g× h¬n, ®èi
tîng cã tin tëng c¸c ph¬ng tiÖn th«ng tin hay kh«ng. V× thÕ cho nªn c¸c h·ng,
tËp ®oµn qu¶ng c¸o ®Òu kh«ng tiÕc tiÒn cña cho nh÷ng nghiªn cøu c«ng
chóng vµ c¸c biÖn ph¸p t¸c ®éng lªn hä. "Kh«ng nghi ngê r»ng - t¹p chÝ chuyªn
®Ò cña Ph¸p" "Presse Actualite" viÕt - chÝnh c¸c nhµ qu¶ng c¸o ®i ®Çu trong
c«ng viÖc híng tíi viÖc t¹o ra mét bøc tranh khoa häc, cã hÖ thèng vÒ ®éc gi¶
cña Ên phÈm nµy hay kh¸c.
ë Anh Quèc mét phÇn lín c¸c nghiªn cøu c«ng chóng ®îc tiÕn hµnh theo
nhiÖm vô do viªn c¸c nhµ qu¶ng c¸o giao cho,thÝ dô, nh÷ng cuéc ®iÒu tra toµn
quèc ®Þnh k× vÒ ®éc gi¶. hiÖp héi giíi chñ nh÷ng tê b¸o MÜ cã v¨n phßng
qu¶ng caã ®Æc biÖt, mµ c¸c t liÖu ®iÒu tra cña nã thÓ hiÖn lîi Ých quyÒn lîi
kh«ng nh÷ng chØ víi c¸c h·ng bu«n b¸n, mµ cßn víi c¶ c¸c b¸o, bëi v× chóng
chøa nhiÒu t liÖu vÒ c¸c ®Æc trngcña nhiÒu ®éc gi¶ vÒ hµnh vi cña hä víi t
c¸ch lµ ®èi tîng cña TT§C. Lîi Ých, quyÒn lîi cña c¸c nhµ xuÊt b¶n vµ cña c¸c
nhµ qu¶ng c¸o trïng lËp ë nhiÒu ®iÓm, t¨ng sè lîng d©n chóng, t¨ng cêng së
thÝch vµ lßng tin víi c¸c c¬ quan th«ng tin, mét sù thèng kª ®Çy ®ñ h¬n n÷a, vµ
sù tho¶ m·n c¸c nhu cÇu cña c¸c ®éc gi¶, kh¸n, thÝnh gi¶.
Cïng víi sù phæ biÕn cña ®µi ph¸t thanh VTTH hä còng r¬i vµo ph¹m vi
chó ý cña c¸c nhµ qu¶ng c¸o tøc lµ cña giíi kinh doanh lín. T¹i Mü mét nhãm
nghiªn cøu lín ®îc lËp t¹i v¨n phßng qu¶ng c¸o trªn radio. Ngoµi ra c¸c nghiªn cøu
sù ph©n bè kh¸n gi¶, thÝnh gi¶ theo thêi gian trong ngµy vµ theo së thÝch ®èi
víi ch¬ng tr×nh nµy hay kh¸c, cßn tiÕn hµnh c¸c nghiªn cøu t©m lý vµ ®Æc trng
c¶m thô c¸c th«ng tin radio vµ VTTH so víi th«ng tin Ên phÈm, ®iÒu mµ hiÓn
nhiªn cÇn thiÕt cho c¶ khoa häc b¸o chÝ.
Vµo thêi kú chiÕn tranh TG ®· xuÊt hiÖn xu híng ®iÒu tra míi trong sù
ph¸t triÓn c¸c nghiªn cøu TT§C. Còng nh tríc ®©y ®· h×nh thµnh mèi quan hÖ
chÆt chÏ gi÷a nh÷ng nghiªn cøu b¸o chÝ radio víi c«ng nghiÖp vµ th¬ng m¹i trªn
c¬ së qu¶ng c¸o, b©y giê còng ®· h×nh thµnh c¸c mèi liªn hÖ chÆt chÏ vÒ tµi
chÝnh vµ tæ chøc cña c¸c nhµ ®iÒu tra víi c¸c c¬ quan chÝnh phñ. Mét trong
nh÷ng nhµ s¸ng lËp ra XHH thùc nghiÖm cña Mü P.Lazarsfeld §· viÕt vÒ thêi
gian nµy r»ng: "ChiÕn tranh ®· kÝch thÝch sù lín lªn nhanh chãng c¸c ®iÒu tra
20
