NGHỀ TRUYỀN THẦN
Đi trên đường phố Hà Nội, đôi khi ta bắt gặp những tấm biển mang dòng chữ "Cửa hàng truyền thần" nhưng chúng thường không gây cho ta một ấn tượng gì đặc biệt. Thậm chí, có người cả đời chẳng bao giờ bước vào nơi ấy. Tôi cũng vậy. Dù biết chúng xuất hiện trước khi mình sinh ra, tôi cũng chưa bao giờ để ý đến những cửa hàng đó. Nhưng rồi một hôm, tôi thơ thẩn ngắm nhìn một vài bức tranh treo ở một cửa hàng và mạnh dạn bước vào. Thật như một cuộc hội...
NGHỀ TRUYỀN THẦN
Đi trên đường phố Hà Nội, đôi khi ta bắt gặp những tấm biển mang dòng chữ "Cửa hàng truyền
thần" nhưng chúng thường không gây cho ta một ấn tượng gì đặc biệt. Thậm chí, có người cả
đời chẳng bao giờ bước vào nơi ấy. Tôi cũng vậy. Dù biết chúng xuất hiện trước khi mình sinh
ra, tôi cũng chưa bao giờ để ý đến những cửa hàng đó. Nhưng rồi một hôm, tôi thơ thẩn ngắm
nhìn một vài bức tranh treo ở một cửa hàng và mạnh dạn bước vào. Thật như một cuộc hội ngộ,
tôi được ông Bảo Nguyên, một trong những người vẽ truyền thần sành điệu nhất Hà Nội giải bày
về nghề nghiệp của mình.
"Truyền thần" là một từ gốc Trung Quốc, có nghĩa là truyền lại cái thần của người được vẽ. Họa
sĩ vẽ chân dung trực tiếp từ người mẫu có lẽ hợp với từ này hơn vì công việc truyền thần ngày
nay thực chất chỉ là truyền ảnh. Khi chưa có máy ảnh, các họa sĩ vẽ chân dung phải mất rất
nhiều thời gian mới hoàn thành được một bức vẽ và tất nhiên chỉ có giai cấp quí tộc mới có đủ
khả năng để thuê vẽ như vậy. Bức tranh Nguyễn Trãi hiện đang được lưu giữ chính là một trong
những bức tranh thuộc loại đó. Tuy nhiêu, ông Bảo Nguyên cho rằng "truyền thần" vẫn sát với
công việc của ông vì ông chỉ mượn ảnh để truyền lại cái thấn của người được vẽ. Quan trọng và
khó khăn nhất là việc vẽ mắt vào giai đoạn cuối của bức tranh. Ta vốn có câu : "Đôi mắt là cửa
sổ tâm hồn", mắt có sống động thì bức tranh mới thật. Công việc đó người ta gọi là điểm nhãn
cho tranh. Vẽ mắt xong là bức tranh coi như hoàn thành vì những phần khác của tranh đã được
vẽ từ trước rồi.
Vào những năm 30 của thế kỷ này, tranh sơn dầu dưới ảnh hưởng của trường phái ấn tượng
Pháp nhanh chóng tỏa sáng trong những phòng vẽ của các họa sĩ tiên phong. Trường Mỹ thuật
Đông Dương cũng cho ra đời nhiều họa sĩ bậc thầy của hội họa Việt Nam. Người mẫu ngự trị
trong những tác phẩm rực rỡ ấy là các thiếu nữ Hà Nội, còn những người Hà Nội khác thì rủ
nhau vào hiệu ảnh. Hồi đó tại Hà Nội và một số thành phố lớn khác đã xuất hiện những hiệu ảnh
tân kỳ với những tấm ảnh rõ nét và có thể phóng to lên lúc đó, nghề truyền ảnh ra đời.
Trước đây, những người vẽ tranh truyền thần sử dụng mực Tàu mài ra nước nhưng từ năm 50
trở lại đây họ chuyển sang vẽ bằng bột than khô. Bột than phải được tinh lọc rất mịn. Trong thời
gian chiến tranh, nguyên liệu còn khó khăn, những người vẽ truyền thần phải đốt một ngọn đèn
dầu hỏa rồi cầm tấm bìa cứng hứng trên ngọn lửa khoảng 3 phút để có đủ nguyên liệu để vẽ một
bức tranh cỡ 18x24 cm. Bút vẽ cũng được chế tạo một cách rất thủ công : vót thật nhọn một
thanh tre, bọc lớp dạ thật mỏng vào đầu nhọn là được chiếc bút. Mỗi họa sĩ thường có chừng 5-
10 chiếc bút như vậy. Nghe có vẽ đơn giản nhưng chưa ai có thể sản xuất hàng loạt bút này. Mỗi
họa sĩ có bí quyết riêng trong việc làm bút và ai vẽ thì tự tạo lấy bút riêng cho mình.
Nghề vẽ truyền thần phát triển nhất vào những năm 60. Nhiều hợp tác xã truyền thần được
thành lập và cho ra đời những bức tranh sản xuất theo dây chuyền : người này chuyên vẽ thân
để người khác vẽ đầu, có người vẽ nét, người tạo bóng... Riêng Hà Nội với số dân bằng khoảng
1/3 hiện nay đã có hơn 200 người làm nghề vẽ truyền thần. Hiện nay con số này chỉ còn khoảng
30 người. Nguyên nhân chủ yếu là do trước đây, chụp ảnh còn là chuyện hiếm, hơn thế nữa,
nhiều người ra đi không bao giờ trở lại. tất cả những gia đình còn lưu giữ được chỉ là một tấm
hình nhỏ xíu có khi đã bị hư hại hay chụp chung với nhiều người khác, mặt người chỉ to bằng hạt
đỗ. Những tấm ảnh đó được truyền thần phóng to và đặt lên bàn thờ của người đã khuất. Còn
một nguyên nhân khác không kém phần quan trọng : đây là công việc đòi hỏi lòng kiên trì rất cao,
vì vậy, người trẻ thì không muốn theo, mà người già thì mắt mờ tay chậm không còn khéo léo
nữa. Vả lại cũng chẳng ai làm giàu được bằng nghề này : vẽ một bức 18x24cm mất hai ngày mới
xong mà chỉ khoảng 100.000đ. Có một số người muốn dùng máy móc để thúc đẩy nhanh công
việc tỉ mỉ này nhưng mọi cố gắng đều vô ích và tranh truyền thần từ đầu đến cuối vẫn phải thực
hiện bằng tay. Như thế mới có sự khác nhau giữa các bức tranh, hơn nữa, chất lượng của các
bức vẽ còn phụ thuộc vào trình độ của từng họa sĩ.
Ông Bảo Nguyên là một cây bút tài hoa. Ông không chỉ vẽ tranh do khách hàng đặt mà còn coi
vẽ là niềm vui của mình. Ông vẽ lại những người ông yêu thích, cả những tài tử điện ảnh ở tận
phương trời xa xôi nào đó mà đã có thời ông ái mộ. Ông còn tìm cách tái tạo lại những hình ảnh
đã mất vì thuốc ảnh phai mờ... Cửa hàng của ông nằm ở phố Hàng Ngang, trung tâm Hà Nội.
Nhìn cảnh tượng ấy, ta thấy như có một cái gì đó tương phản : nằm lọt giữa khu phố buôn bán
quần áo và mỹ phẩm đầy màu sắc là một cửa hàng treo toàn tranh vẽ chỉ với hai màu trắng và
đen. Xung quanh ông là mấy chục bức chân dung - hình ảnh của mấy chục con người thật từ
đầu thế kỷ tới giờ : có ông quan cuối cùng của triều Nguyễn, có chàng công tử của thập kỷ 40, lại
có ảnh một thiếu phụ quàng khăn san treo cạnh ảnh cô gái quê đầu chít khăn mỏ quạ, kia là ảnh
một trung tá Quân đội nhân dân Việt Nam... Mọi người của mọi thời đại cùng xum họp tại đây,
người này nhìn người kia, ngộ nghĩnh.
Ra khỏi của hàng truyền thần, chúng ta không khỏi bâng khuâng suy nghĩ về những người thuộc
thế hệ trước, những người cùng thời và về cả những họa sĩ vẽ truyền thần - những người như
luôn được trò chuyện với mọi thế hệ, luôn giao lưu với họ bằng ánh mắt và nụ cười.
(theo tạp chí Heritage, số ra tháng November/December - 1996)
