LOGIC HỌC ĐẠI CƯƠNG
Hình thức của tư duy hay, hình thức lôgíc, là kết cấu của tư tưởng, là
phương thức liên hệ các bộ phận của tư tưởng. Những hình thức tư tưởng chung
và rộng nhất là khái niệm, phán đoán, suy luận, và chứng minh. Cũng như nội
dung, các hình thức này không phải do chính tư duy sinh ra, mà là sự phản ánh
các mối liên hệ cấu trúc của các đối tượng hiện thực.
nguyÔn anh tuÊn
L«gÝc häc ®¹i c−¬ng
S¸ch gi¸o khoa dïng trong c¸c tr−êng ®¹i häc
Hµ néi 2006
1
Lêi nãi ®Çu
Bµi më ®Çu. NhËp m«n l«gÝc häc (3tiÕt)
1. §èi t−îng cña l«gÝc häc
1.1. §Æc thï cña l«gÝc häc nh− lµ khoa häc
Gi¶i thÝch 3 nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ “l«gÝc”.
Kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc lµ t− duy. §©y lµ khoa häc vÒ t− duy.
Cã nhiÒu khoa häc kh¸c còng nghiªn cøu t− duy, riªng l«gÝc häc lµ khoa
häc vÒ c¸c h×nh thøc vµ c¸c quy luËt cña t− duy ®óng ®¾n dÉn ®Õn ch©n lý.
1.2. T− duy víi t− c¸ch lµ kh¸ch thÓ cña l«gÝc häc
Nªu c¸c tiÒn ®Ò sinh häc vµ x· héi cho sù h×nh thµnh t− duy ë con ng−êi.
Tõ ®ã nªu ®Þnh nghÜa: t− duy lµ sù ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t hiÖn
thùc kh¸ch quan vµo ®Çu ãc con ng−êi, ®−îc thùc hiÖn bëi con ng−êi x· héi
trong qu¸ tr×nh ho¹t ®éng thùc tiÔn c¶i biÕn thÕ giíi xung quanh.
- Nªu 4 ®Æc ®iÓm cña t− duy mµ ®Þnh nghÜa trªn ®Ò cËp ®Õn (tr. 3-4 Gi¸o
tr×nh).
1.3. Mèi quan hÖ gi÷a t− duy vµ ng«n ng÷
Ng«n ng÷ lµ hÖ thèng tÝn hiÖu toµn diÖn ®Ó thÓ hiÖn c¸c t− t−ëng - ®Çu
tiªn d−íi d¹ng c¸c tæ hîp ©m thanh, sau ®ã d−íi d¹ng c¸c ký tù.
Ng«n ng÷ gi÷ vai trß lµ ph−¬ng tiÖn thu nhËn vµ cñng cè c¸c tri thøc, l−u
gi÷ vµ truyÒn b¸ chóng cho nh÷ng ng−êi kh¸c, lµ vá bäc vËt chÊt cña t− t−ëng.
1. 4. Néi dung vµ h×nh thøc cña t− t−ëng
PhÇn hiÖn thùc kh¸ch quan ®−îc ph¶n ¸nh vµo ®Çu ãc con ng−êi chÝnh lµ
néi dung cña t− duy. VÒ thùc chÊt nã lµ hÖ thèng tri thøc ®−îc kÕt thµnh tõ
nh÷ng ý nghÜ, t− t−ëng.
H×nh thøc cña t− duy hay, h×nh thøc l«gÝc, lµ kÕt cÊu cña t− t−ëng, lµ
ph−¬ng thøc liªn hÖ c¸c bé phËn cña t− t−ëng. Nh÷ng h×nh thøc t− t−ëng chung
vµ réng nhÊt lµ kh¸i niÖm, ph¸n ®o¸n, suy luËn, vµ chøng minh. Còng nh− néi
dung, c¸c h×nh thøc nµy kh«ng ph¶i do chÝnh t− duy sinh ra, mµ lµ sù ph¶n ¸nh
c¸c mèi liªn hÖ cÊu tróc cña c¸c ®èi t−îng hiÖn thùc.
2
1.5. Mèi liªn hÖ cña c¸c h×nh thøc l«gÝc. Quy luËt cña t− duy
Quy luËt nãi chung lµ mét d¹ng liªn hÖ mang tÝnh bÒn v÷ng, bªn trong,
b¶n chÊt vµ tÊt yÕu gi÷a c¸c ®èi t−îng, lu«n lÆp l¹i kh¾p n¬i ë nh÷ng ®iÒu kiÖn
x¸c ®Þnh.
T− duy còng cã tÝnh chÊt liªn hÖ. §ã lµ mèi liªn hÖ gi÷a c¸c t− t−ëng ®Ó
t¹o ra c¸c h×nh thøc l«gÝc, nh− ®· biÕt ë trªn. Nh−ng c¸c h×nh thøc l«gÝc còng
liªn hÖ víi nhau. §ã chÝnh lµ mèi liªn hÖ l«gÝc trong t− duy.
Mét sè mèi liªn hÖ l«gic ®Æc biÖt hîp thµnh quy luËt cña t− duy. Chóng
còng mang tÝnh chÊt chung, phæ biÕn. Vµ nÕu chóng l¹i t¸c ®éng ë mäi h×nh
thøc t− duy, chi phèi toµn bé ho¹t ®éng t− t−ëng, th× lµ nh÷ng quy luËt c¬ b¶n
cña t− duy.
C¸c quy luËt c¬ b¶n cña t− duy l¹i ®−îc ph©n ra lµm hai nhãm: c¸c quy
luËt t− duy h×nh thøc vµ c¸c quy luËt t− duy biÖn chøng. C¸c quy luËt t− duy
h×nh thøc c¬ b¶n lµ luËt ®ång nhÊt, luËt m©u thuÉn, luËt bµi trung, luËt lý do ®Çy
®ñ.
1. 6. TÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy
C¸c kh¸i niÖm “tÝnh ch©n thùc” vµ “tÝnh ®óng ®¾n” g¾n liÒn t−¬ng øng
víi néi dung vµ h×nh thøc cña c¸c t− t−ëng.
TÝnh ch©n thùc cña t− duy lµ thuéc tÝnh cña t− duy t¸i t¹o l¹i hiÖn thùc
nh− nã vèn cã, t−¬ng thÝch víi nã vÒ néi dung, biÓu thÞ kh¶ n¨ng cña t− duy ®¹t
tíi ch©n lý.
Cßn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy l¹i lµ thuéc tÝnh c¨n b¶n kh¸c biÓu thÞ kh¶
n¨ng t− duy t¸i t¹o trong cÊu tróc cña t− t−ëng cÊu tróc kh¸ch quan cña hiÖn
thùc.
Trong t− duy viÖc ®¶m b¶o tÝnh ch©n thùc vµ tÝnh ®óng ®¾n cã ý nghÜa to
lín. Chóng lµ hai ®iÒu kiÖn c¨n b¶n ®Ó thu ®−îc kÕt qu¶ suy luËn x¸c thùc.
L«gÝc h×nh thøc quan t©m chñ yÕu ®Õn tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy. §ã lµ
vÊn ®Ò c¬ b¶n cña nã. Nh−ng tÝnh ®óng ®¾n kh«ng ph¶i ®−îc dÉn xuÊt tõ c¸c
quy t¾c l«gÝc häc, mµ lµ dÉn xuÊt tr−íc hÕt tõ “tÝnh ®óng ®¾n” cña tån t¹i kh¸ch
3
quan, tÝnh cã trËt tù cña chÝnh nã. TÝnh ®óng ®¾n cña t− duy vèn ph¶n ¸nh tr−íc
hÕt tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña thÕ giíi, ®· n¶y sinh vµ tån t¹i tù ph¸t tõ l©u
tr−íc khi con ng−êi ®óc kÕt c¸c quy t¾c. Cßn c¸c quy t¾c l«gÝc chØ lµ nh÷ng
thµnh tùu trªn con ®−êng thÊu hiÓu b¶n chÊt cña t− duy ®óng ®¾n vµ nh÷ng tÝnh
quy luËt t¸c ®éng trong nã.
2. L−îc sö ph¸t triÓn cña l«gÝc häc
2.1. Sù xuÊt hiÖn vµ c¸c giai ®o¹n ph¸t triÓn cña l«gÝc häc h×nh thøc
truyÒn thèng
L«gÝc häc cã lÞch sö l©u dµi vµ phong phó g¾n liÒn víi lÞch sö ph¸t triÓn
x· héi nãi chung. Sù xuÊt hiÖn cña l«gÝc häc nh− lµ lý thuyÕt vÒ t− duy ®· cã
sau thùc tiÔn con ng−êi suy nghÜ hµng ngh×n n¨m. Cïng víi sù ph¸t triÓn cña
lao ®éng s¶n xuÊt con ng−êi ®· hoµn thiÖn vµ ph¸t triÓn dÇn c¸c kh¶ n¨ng suy
nghÜ, råi biÕn t− duy cïng c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã thµnh kh¸ch thÓ
nghiªn cøu.
Nh÷ng vÊn ®Ò l«gÝc ®· lÎ tÎ xuÊt hiÖn trong suy t− ng−êi cæ ®¹i tõ h¬n 2,5
ngh×n n¨m tr−íc ®©y ®Çu tiªn ë Ên §é vµ Trung Quèc. Sau ®ã chóng ®−îc v¹ch
th¶o ®Çy ®ñ h¬n ë Hyl¹p vµ Lam·.
Cã hai nguyªn nh©n c¬ b¶n lµm xuÊt hiÖn l«gÝc häc. Thø nhÊt, sù ra ®êi
vµ ph¸t triÓn ban ®Çu cña c¸c khoa häc, tr−íc hÕt lµ cña to¸n häc. Sinh ra trong
®Êu tranh víi thÇn tho¹i vµ t«n gi¸o, khoa häc dùa c¬ së trªn t− duy duy lý ®ßi
hái ph¶i cã suy luËn vµ chøng minh. Do vËy, l«gÝc häc ®· n¶y sinh nh− lµ ý ®å
v¹ch ra vµ luËn chøng nh÷ng ®ßi hái mµ t− duy khoa häc ph¶i tu©n thñ ®Ó thu
®−îc kÕt qu¶ t−¬ng thÝch víi hiÖn thùc.
Hai lµ sù ph¸t triÓn cña thuËt hïng biÖn trong ®iÒu kiÖn d©n chñ Hyl¹p cæ
®¹i.
Ng−êi s¸ng lËp l«gÝc häc - “cha ®Î cña l«gÝc häc” lµ triÕt gia lín cña
Hyl¹p cæ ®¹i, nhµ b¸ch khoa Arixt«t (384-322 tr. cn.). ¤ng viÕt nhiÒu c«ng tr×nh
vÒ l«gÝc häc cã tªn gäi chung lµ “Bé c«ng cô”, trong ®ã chñ yÕu tr×nh bµy vÒ
suy luËn vµ chøng minh diÔn dÞch. Arixt«t cßn ph©n lo¹i c¸c ph¹m trï – nh÷ng
4
kh¸i niÖm chung nhÊt vµ kh¸ gÇn víi ph©n lo¹i tõ tr−íc cña §ªm«crit vÒ ph¸n
®o¸n. ¤ng ®· ph¸t biÓu ba quy luËt c¬ b¶n cña t− duy, trõ luËt lý do ®Çy ®ñ. Häc
thuyÕt l«gÝc cña Arixt«t ®Æc s¾c ë chç, d−íi d¹ng ph«i thai nã ®· bao hµm tÊt c¶
nh÷ng phÇn môc, trµo l−u, c¸c kiÓu cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i nh− x¸c suÊt, biÓu
t−îng, biÖn chøng.
Giai ®o¹n ph¸t triÓn míi cña l«gÝc häc h×nh thøc g¾n bã h÷u c¬ víi viÖc
x©y dùng l«gÝc quy n¹p diÔn ra tõ thÕ kû XVII ®i liÒn víi tªn tuæi cña nhµ triÕt
häc vµ tù nhiªn häc kiÖt xuÊt ng−êi Anh Ph. Bªc¬n (1561-1626). ¤ng lµ ng−êi
khëi x−íng l«gÝc quy n¹p. “... L«gÝc häc ®ang cã, lµ v« dông trong viÖc ®em l¹i
tri thøc míi”1. V× thÕ Bª c¬n ®· viÕt “Bé c«ng cô Míi” nh− lµ thø ®èi nghÞch víi
“Bé c«ng cô” cña Arixt«t, trong ®ã tËp trung v¹ch th¶o c¸c ph−¬ng ph¸p quy
n¹p ®Ó x¸c ®Þnh sù phô thuéc nh©n qu¶ gi÷a c¸c hiÖn t−îng. §ã chÝnh lµ c«ng
lao to lín cña Bªc¬n.
L«gÝc quy n¹p vÒ sau nµy ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Anh §z. Mill (1806-
1873) hÖ thèng ho¸ vµ ph¸t triÓn thªm trong t¸c phÈm hai tËp “HÖ thèng l«gÝc
häc tam ®o¹n luËn vµ quy n¹p”. Nã ®· ¶nh h−ëng c¨n b¶n ®Õn sù ph¸t triÓn tiÕp
theo cña nhËn thøc, thóc ®Èy khoa häc v−¬n tíi tÇm cao míi.
Nh÷ng nhu cÇu cña khoa häc kh«ng chØ vÒ ph−¬ng ph¸p quy n¹p, mµ cßn
vÒ ph−¬ng ph¸p diÔn dÞch vµo thÕ kû XVII ®· ®−îc nhµ triÕt häc ng−êi Ph¸p R.
§ªc¸c (1596-1650) nhËn diÖn ®Çy ®ñ h¬n c¶. Trong t¸c phÈm “LuËn vÒ ph−¬ng
ph¸p...”, dùa trªn nh÷ng d÷ liÖu to¸n häc, «ng ®· nhÊn m¹nh ý nghÜa cña diÔn
dÞch nh− lµ ph−¬ng ph¸p nhËn thøc khoa häc c¬ b¶n nhÊt.
Nh÷ng ng−êi theo §ªc¸c ë tu viÖn Por-Roiale lµ A. Arn« vµ P. Nhik¬n ®·
viÕt cuèn s¸ch “L«gÝc häc, hay nghÖ thuËt t− duy”. Nã ®· næi tiÕng d−íi tªn gäi
“L«gÝc häc Por-Roiale” vµ trong thêi gian rÊt dµi ®−îc dïng nh− lµ s¸ch gi¸o
khoa l«gÝc häc. C¸c t¸c gi¶ ë ®©y ®· v−ît xa ranh giíi cña l«gÝc häc truyÒn
thèng vµ chó ý nhiÒu ®Õn ph−¬ng ph¸p luËn nhËn thøc khoa häc, ®Õn l«gÝc cña
1
Ph. Bªc¬n. Toµn tËp, t. 2. Nxb. T− t−ëng M., 1978. Tr. 13.
5
ph¸t minh. ViÖc t¹o ra “nh÷ng l«gÝc häc më réng” kiÓu Êy ®· trë thµnh ®iÓm
®Æc thï ë thÕ kû XIX - XX.
2.2. Sù xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n
Cuéc c¸ch m¹ng thùc sù trong c¸c nghiªn cøu l«gÝc diÔn ra nhê sù xuÊt
hiÖn vµo nöa sau thÕ kû XIX l«gÝc to¸n, chÝnh nã ®· më ra mét thêi kú míi,
hiÖn ®¹i trong sù ph¸t triÓn cña l«gÝc häc.
Nh÷ng ph«i thai cña l«gÝc to¸n ®· cã ngay tõ ë Arixt«t, còng nh− ë c¸c
nhµ kh¾c kû kÕ tôc «ng, d−íi d¹ng c¸c yÕu tè cña l«gÝc vÞ tõ, lý thuyÕt c¸c suy
luËn t×nh th¸i vµ l«gÝc mÖnh ®Ò.
Nh÷ng thµnh tùu ngµy cµng nhiÒu cña to¸n häc vµ sù th©m nhËp cña c¸c
ph−¬ng ph¸p to¸n vµo c¸c khoa häc kh¸c ngay ë nöa sau thÕ kû XIX ®· ®Æt ra
hai vÊn ®Ò c¬ b¶n. Thø nhÊt, lµ øng dông l«gÝc häc ®Ó x©y dùng c¬ së lý thuyÕt
cho to¸n häc; thø hai, lµ to¸n häc ho¸ l«gÝc häc. G. LepnhÝt – nhµ triÕt häc vµ
to¸n häc lín ng−êi §øc (1646-1716) ®· cã ý ®å s©u s¾c vµ thµnh c«ng nhÊt
trong viÖc gi¶i quyÕt nh÷ng vÊn ®Ò nªu trªn. Do vËy, vÒ thùc chÊt «ng lµ ng−êi
khëi x−íng l«gÝc to¸n. ¤ng ®· ph¸t minh ra ng«n ng÷ biÓu t−îng v¹n n¨ng víi
kú väng nhê ®ã cã thÓ duy lý ho¸ mäi khoa häc thùc nghiÖm. .
Nh÷ng t− t−ëng cña LÐpnhit ®−îc ph¸t triÓn tiÕp ë thÕ kû XVIII vµ nöa
®Çu thÕ kû XIX. Tuy nhiªn, chØ tõ nöa sau thÕ kû XIX míi cã nh÷ng ®iÒu kiÖn
chÝn muåi cho sù ph¸t triÓn cña l«gÝc to¸n. Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi
Anh §z. Bun (1815-1864) trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh ®Òu øng dông to¸n
häc vµo l«gÝc häc. ¤ng ®· ph©n tÝch to¸n häc ®èi víi lý thuyÕt suy luËn, v¹ch
th¶o phÐp tÝnh l«gÝc (“®¹i sè Bun”). Nhµ to¸n häc vµ l«gÝc häc ng−êi §øc G.
Phrege (1848-1925) øng dông l«gÝc häc ®Ó nghiªn cøu to¸n häc vµ c¸c c¬ së
cña nã, x©y dùng sè häc h×nh thøc ho¸. Nhµ triÕt häc, l«gÝc häc, to¸n häc ng−êi
Anh B. Raxel (1872-1970) cïng víi A. Uaitkhed (1861-1947) trong t¸c phÈm
c¬ b¶n ba tËp “C¸c nguyªn t¾c cña to¸n häc” víi c¸c môc ®Ých luËn chøng cho
nã vÒ mÆt l«gÝc ®· cè x©y dùng hÖ tiªn ®Ò diÔn dÞch cho l«gÝc häc.
2.3. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc biÖn chøng
6
L«gÝc häc biÖn chøng còng lµ nh¸nh quan träng cña l«gÝc häc hiÖn ®¹i.
Ngay Arixt«t ®· ®Æt ra vµ cã ý gi¶i quyÕt nhiÒu vÊn ®Ò c¬ b¶n cña l«gÝc häc
biÖn chøng – ph¶n ¸nh c¸c m©u thuÉn hiÖn thùc vµo c¸c kh¸i niÖm, vÊn ®Ò
t−¬ng quan c¸i riªng vµ c¸i chung, sù vËt vµ kh¸i niÖm vÒ nã vµ v. v.. Nh÷ng
yÕu tè cña l«gÝc biÖn chøng dÇn ®−îc tÝch luü trong c¸c c«ng tr×nh cña c¸c nhµ
t− t−ëng kÕ tiÕp.
Nh−ng l«gÝc biÖn chøng chØ thùc sù b¾t ®Çu ®−îc ®Þnh h×nh vµo cuèi thÕ
kû XVIII - ®Çu thÕ kû XIX. Vµ ®iÒu ®ã còng tr−íc hÕt g¾n liÒn víi sù tiÕn bé
cña c¸c khoa häc vµ víi tªn tuæi cña c¸c nhµ triÕt häc kinh ®iÓn §øc më ®Çu bëi
Cant¬ (1724-1804). Bªn c¹nh l«gÝc häc h×nh thøc, «ng thÊy cÇn thiÕt ph¶i x©y
dùng mét thø l«gÝc häc néi dung, mµ «ng gäi lµ l«gÝc häc siªu nghiÖm. Nã ph¶i
nghiªn cøu c¸c h×nh thøc thùc sù c¬ b¶n cña t− duy nh− ph¹m trï, tøc lµ nh÷ng
kh¸i niÖm chung nhÊt. Cant¬ lµ ng−êi ®Çu tiªn ph¸t hiÖn ra tÝnh chÊt m©u thuÉn
kh¸ch quan, biÖn chøng s©u s¾c cña t− duy con ng−êi. Nh©n ®ã, «ng h−íng tíi
viÖc v¹ch th¶o nh÷ng chØ dÉn t−¬ng øng cho c¸c nhµ khoa häc. MÆc dï ®· ®Æt ra
nh÷ng nguyªn t¾c cña l«gÝc häc míi víi vÊn ®Ò trung t©m lµ vÊn ®Ò m©u thuÉn
biÖn chøng, song Cant¬ l¹i ch−a tr×nh bµy nã mét c¸ch hÖ thèng. ¤ng còng
kh«ng v¹ch ra c¶ mèi t−¬ng quan thùc sù cña nã víi l«gÝc häc h×nh thøc, mµ
h¬n thÕ n÷a cßn ®Þnh ®Æt ®èi lËp l«gÝc häc nµy víi l«gÝc häc kia.
Hªghen (1770-1831) ®· tiÕp tôc ý ®å v¹ch th¶o hÖ thèng chØnh thÓ l«gÝc
biÖn chøng míi. Trong c«ng tr×nh “Khoa häc l«gÝc” «ng ®· kh¸m ph¸ ra m©u
thuÉn gi÷a c¸c lý thuyÕt l«gÝc hiÖn cã víi thùc tiÔn t− duy mµ ë thêi ®iÓm ®ã ®·
rÊt gay g¾t. ¤ng ®· t×m ra ph−¬ng tiÖn gi¶i quyÕt m©u thuÉn nµy b»ng viÖc x©y
dùng hÖ thèng l«gÝc häc míi d−íi d¹ng ®Æc thï, t«n gi¸o thÇn bÝ. Tiªu ®iÓm ë
®ã lµ biÖn chøng cña t− duy trong toµn bé tÝnh phøc t¹p vµ m©u thuÉn cña nã.
Hªghen nghiªn cøu l¹i b¶n chÊt cña t− duy, c¸c h×nh thøc vµ quy luËt cña nã.
Nh©n ®Êy «ng ®i ®Õn kÕt luËn “PhÐp biÖn chøng cÊu thµnh lªn b¶n chÊt cña
chÝnh t− duy, c¸c quy luËt vµ h×nh thøc cña nã, r»ng víi t− c¸ch lµ lý tÝnh nã cÇn
7
ph¶i phñ ®Þnh chÝnh m×nh, ph¶i r¬i vµo m©u thuÉn”2. ¤ng thÊy nhiÖm vô cña
m×nh lµ ph¶i t×m ra ph−¬ng thøc gi¶i quyÕt c¸c m©u thuÉn Êy.
Nh÷ng vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng quan cña nã víi l«gÝc
h×nh thøc ®· ®−îc C. M¸c (1818-1883) vµ Ph. ¡nghen (1820-1895) tiÕp tôc cô
thÓ ho¸ vµ ph¸t triÓn trong c¸c c«ng tr×nh cña m×nh. Sö dông chÊt liÖu tinh thÇn
phong phó nhÊt ®−îc tÝch luü bëi triÕt häc, c¸c khoa häc tù nhiªn vµ khoa häc
x· héi, c¸c ¤ng ®· t¹o lËp lªn hÖ thèng míi, duy vËt biÖn chøng, vµ nã ®· ®−îc
ho¸ th©n vµo nh÷ng t¸c phÈm nh− “T− b¶n” cña C. M¸c, “Chèng §iurinh”,
“BiÖn chøng cña tù nhiªn” cña Ph. ¡nghen vµ v. v.. Tõ nh÷ng quan ®iÓm triÕt
häc chung Êy C. M¸c vµ Ph. ¡nghen kh«ng phñ nhËn ý nghÜa cña l«gÝc häc
h×nh thøc, nh−ng nhÊn m¹nh tÝnh lÞch sö cña nã. Ph. ¡nghen ®· ghi nhËn r»ng
t− duy lý luËn ë mçi mét thêi ®¹i lµ s¶n phÈm lÞch sö, ë nh÷ng thêi ®iÓm kh¸c
nhau cã nh÷ng h×nh thøc vµ ®ång thêi néi dung rÊt kh¸c nhau. “Suy ra, khoa
häc vÒ t− duy, còng nh− mäi khoa häc kh¸c, lµ khoa häc lÞch sö, khoa häc vÒ sù
ph¸t triÓn lÞch sö cña t− duy con ng−êi”3.
§ång thêi, C. M¸c vµ Ph. ¡nghen còng chØ ra sù kh¸c biÖt vÒ chÊt s©u
s¾c gi÷a häc thuyÕt biÖn chøng cña m×nh víi cña Hªghen: ë Hªghen nã lµ duy
t©m, cßn phÐp biÖn chøng M¸c-xÝt lµ duy vËt, xem xÐt t− duy, c¸c h×nh thøc vµ
quy luËt cña nã nh− lµ sù ph¶n ¸nh thÕ giíi bªn ngoµi.
C. M¸c trong t¸c phÈm “T− b¶n” ®· øng dông l«gÝc biÖn chøng vµo viÖc
ph©n tÝch x· héi ®−¬ng ®¹i víi «ng. Tuy nhiªn nh÷ng c«ng tr×nh chuyªn vÒ
l«gÝc biÖn chøng ®Òu ch−a ®−îc C. M¸c vµ Ph. ¡nghen viÕt ra.
Sù h×nh thµnh l«gÝc biÖn chøng nh− lµ khoa häc vÉn tiÕp tôc ë c¸c n−íc
kh¸c nhau vµo cuèi thÕ kû XIX vµ trong toµn bé thÕ kû XX.
ë Nga viÖc v¹ch th¶o mét sè vÊn ®Ò cña l«gÝc biÖn chøng, mèi t−¬ng
quan cña nã víi l«gÝc h×nh thøc ®−îc G. Plªkhan«v (1856-1918) vµ V. I. Lªnin
(1870-1924) thùc hiÖn. Trong t¸c phÈm “L¹i bµn vÒ c«ng ®oµn...” V. I. Lªnin
®· chØ ra sù kh¸c nhau cã tÝnh nguyªn t¾c gi÷a l«gÝc h×nh thøc vµ l«gÝc biÖn
2
Hªghen. B¸ch khoa th− c¸c khoa häc triÕt häc, gåm 3 tËp, Nxb. T− t−ëng, M. 1974-1977, t. 1, tr. 96
3
C. M¸c, Ph. ¡nghen, Toµn tËp, t. 20, Nxb. ChÝnh trÞ Quèc gia., H., 1994, tr. 487.
8
chøng. Cã rÊt nhiÒu chØ dÉn phong phó vÒ l«gÝc biÖn chøng (vµ h×nh thøc) trong
“Bót ký triÕt häc” cña V. I. Lªnin.
Sau V. I. Lªnin nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu nh»m tr×nh bµy l«gÝc biÖn
chøng mét c¸ch hÖ thèng ®−îc tiÕn hµnh trªn hai h−íng lín. Thø nh©t, lÇn theo
sù kh¸m ph¸ c¸c tÝnh quy luËt cña sù ph¶n ¸nh hiÖn thùc ®ang ph¸t triÓn, c¸c
m©u thuÉn kh¸ch quan cña nã vµo t− duy con ng−êi; thø hai, kh¸m ph¸ c¸c tÝnh
quy luËt cña sù ph¸t triÓn cña chÝnh t− duy, cña biÖn chøng riªng cña nã.
Trong ®iÒu kiÖn khoa häc-kü thuËt ®ang ph¸t triÓn m¹nh mÏ vµ vai trß
cña t− duy biÖn chøng ®ang gia t¨ng, th× nhu cÇu ®èi víi l«gÝc häc biÖn chøng
còng ngµy cµng t¨ng lªn. Ngµy nay ®ang cã nh÷ng nh©n tè míi kÝch thÝch sù
ph¸t triÓn h¬n n÷a cña l«gÝc häc biÖn chøng.
3. ý nghÜa cña l«gÝc häc
3.1. ý nghÜa x· héi vµ c¸c chøc n¨ng c¬ b¶n cña l«gÝc häc
a) Chøc n¨ng nhËn thøc.
b) Chøc n¨ng thÕ giíi quan.
c) Chøc n¨ng ph−¬ng ph¸p luËn.
d) Chøc n¨ng t− t−ëng hÖ.
3.2. Vai trß cña l«gÝc häc trong viÖc h×nh thµnh v¨n ho¸ l«gÝc cña con
ng−êi
V¨n ho¸ l«gÝc lµ v¨n ho¸ cña t− duy ®−îc thÓ hiÖn qua v¨n ho¸ lêi nãi vµ
ch÷ viÕt. Nã bao gåm:
a) Tri thøc vÒ c¸c ph−¬ng tiÖn ho¹t ®éng tinh thÇn, vÒ c¸c h×nh thøc vµ
quy luËt cña nã;
b) Sù biÕt ¸p dông nh÷ng tri thøc Êy vµo thùc tiÔn t− duy dùa trªn nh÷ng
kh¸i niÖm ®Ó thùc hiÖn c¸c thao t¸c l«gÝc ®óng, tiÕn hµnh c¸c suy luËn, chøng
minh vµ b¸c bÎ;
c) Thãi quen ph©n tÝch c¸c t− t−ëng c¶ cña riªng m×nh vµ cña ng−êi kh¸c
®Ó lùa chän c¸ch suy luËn hîp lý nhÊt, ng¨n ngõa nh÷ng sai lÇm l«gÝc.
9
ViÖc rÌn luyÖn v¨n ho¸ l«gÝc lµ c«ng viÖc dµi l©u vµ ®Çy khã kh¨n. L«gÝc
häc cã ý nghÜa lín trong viÖc rÌn luyÖn Êy. Khi nãi vÒ ý nghÜa cña l«gÝc häc,
cÇn ph¶i tr¸nh hai th¸i cùc: hoÆc lµ ®¸nh gi¸ nã qu¸ cao, hoÆc lµ h¹ thÊp nã. B¶n
th©n viÖc sö dông l«gÝc häc ®ßi hái ph¶i cã hai ®iÒu kiÖn: thø nhÊt, lµ cã mét
kh¶ n¨ng t− duy nhÊt ®Þnh; vµ thø hai, mét sè tri thøc nhÊt ®Þnh.
C©u hái th¶o luËn vµ «n tËp
1) Tr×nh bµy c¸c nghÜa kh¸c nhau cña thuËt ng÷ l«gÝc? L«gÝc häc quan
t©m ®Õn nghÜa nµo cña thuËt ng÷ ®ã? Cho vÝ dô vµ ph©n tÝch.
2) T− duy vµ t− duy ®óng ®¾n lµ g×? ThÕ nµo lµ l« gÝc cña t− duy, thÕ nµo
l« gÝc cña t− duy h×nh thøc?
3) ThÕ nµo lµ néi dung, h×nh thøc cña t− duy? Ph©n biÖt tÝnh ch©n thùc vµ
tÝnh ®óng ®¾n cña t− duy nh− thÕ nµo?
4) H·y tr×nh bµy ®èi t−îng, ph−¬ng ph¸p nghiªn cøu cña l« gÝch häc h×nh
thøc.
5) Tr×nh bµy ng¾n gän vÒ lÞch sö xuÊt hiÖn vµ ph¸t triÓn cña l«gÝc häc.
Ph©n biÖt c¸c nh¸nh l«gÝc häc: l«gÝc h×nh thøc truyÒn thèng, l«gÝc to¸n vµ l«gÝc
biÖn chøng.
6) Tr×nh bµy vÒ vai trß, c¸c chøc n¨ng cña l«gÝc häc. Nªu râ ý nghÜa cña
l«gÝc häc vµ cña viÖc häc tËp l«gÝc häc.
10
Bµi 1. kh¸i niÖm
1. §Þnh nghÜa vµ ®Æc ®iÓm cña kh¸i niÖm
Sù xuÊt hiÖn cña c¸c kh¸i niÖm mang tÝnh quy luËt kh¸ch quan cña sù
h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn t− duy con ng−êi. Sù xuÊt hiÖn Êy ®ßi hái ph¶i cã tÝnh
tÊt yÕu kh¸ch quan vµ kh¶ n¨ng nh− lµ nh÷ng tiÒn ®Ò vµ ®iÒu kiÖn.
TÝnh tÊt yÕu cña kh¸i niÖm g¾n liÒn chÆt chÏ víi ho¹t ®éng s¶n xuÊt vËt
chÊt cña con ng−êi.
Kh¶ n¨ng kh¸ch quan cña sù xuÊt hiÖn vµ tån t¹i c¸c kh¸i niÖm trong t−
duy lµ sù hiÖn tån trong thÕ giíi nh÷ng ®èi t−îng cã tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt.
TÊt c¶ c¸c ®èi t−îng ®Òu cÊu thµnh tõ c¸c bé phËn liªn hÖ víi nhau theo
c¸c c¸ch kh¸c nhau, vµ cã nh÷ng thuéc tÝnh kh¸c nhau. C¸c thuéc tÝnh l¹i cã
nhiÒu lo¹i: ®¬n nhÊt, chung, b¶n chÊt, kh«ng b¶n chÊt, kh¸c biÖt, kh«ng kh¸c
biÖt.
B¶n th©n c¸c lo¹i thuéc tÝnh nªu trªn tån t¹i kh¸ch quan, kh«ng phô
thuéc vµo ý thøc con ng−êi, nh− chÝnh c¸c ®èi t−îng vËy. Nh−ng chóng ®· ®−îc
nhËn thøc v¹ch ra, trë thµnh c¸c dÊu hiÖu cña ®èi t−îng. Nh− vËy, dÊu hiÖu
chÝnh lµ ý nghÜ cña con ng−êi vÒ thuéc tÝnh. C¸c dÊu hiÖu nµy còng ®−îc chia
thµnh c¸c lo¹i t−¬ng øng víi sù ph©n chia c¸c thuéc tÝnh nh− ë trªn.
ViÖc lµm râ nguån gèc kh¸i niÖm cho phÐp v¹ch ra b¶n chÊt thùc sù cña
nã lµ h×nh thøc cña t− duy ph¶n ¸nh gi¸n tiÕp vµ kh¸i qu¸t ®èi t−îng th«ng qua
nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt, kh¸c biÖt.
VÒ thùc chÊt kh¸i niÖm lµ nh÷ng tri thøc, hiÓu biÕt cã ®Æc ®iÓm t−¬ng ®èi
toµn diÖn vµ cã hÖ thèng vµ ®óng ®¾n vÒ b¶n chÊt cña ®èi t−îng. Ng−êi n¾m
®−îc kh¸i niÖm cã nghÜa lµ nã ®· trë thµnh kim chØ nam cho ho¹t ®éng thùc tiÔn
cña ng−êi ®ã ®èi víi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh.
Kh¸i niÖm thùc hiÖn 2 chøc n¨ng c¬ b¶n lµ nhËn thøc vµ giao tiÕp.
2. Kh¸i niÖm vµ tõ
NÕu kh¸i niÖm lµ mét h×nh thøc cña t− duy, mét ph¹m trï l«gÝc häc, th×
tõ lµ ph¹m trï ng«n ng÷ häc, lµ ph−¬ng tiÖn ng«n ng÷ ®Ó g¾n kÕt t− t−ëng, l−u
11
gi÷, vµ truyÒn l¹i cho nh÷ng ng−êi kh¸c. Nãi kh¸c, tõ lµ c¬ së vËt chÊt cña kh¸i
niÖm.
Kh«ng thÓ cã kh¸i niÖm ngoµi tõ. Kh¸i niÖm ®−îc h×nh thµnh trªn c¬ së
nh÷ng tõ x¸c ®Þnh cã nghÜa. NghÜa cña tõ th−êng ®−îc dïng ®Ó chuyÓn t¶i néi
dung cña kh¸i niÖm. Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc thÓ hiÖn b»ng mét tõ hay côm tõ,
nh−ng kh«ng ph¶i tõ nµo còng thÓ hiÖn kh¸i niÖm. V× thÕ kh«ng thÓ thay ®æi néi
dung cña kh¸i niÖm b»ng ©m vµ nghÜa cña c¸c tõ kh¸c nhau. Mét tõ cã thÓ diÔn
®¹t néi dung cña mét sè kh¸i niÖm kh¸c nhau. §©y lµ hiÖn t−îng ®ång ©m kh¸c.
Ng−îc l¹i, mét kh¸i niÖm cã thÓ ®−îc diÔn ®¹t b»ng nhiÒu tõ. §ã lµ hiÖn t−îng
®ång nghÜa kh¸c ©m.
L«gÝc häc hiÖn ®¹i ®ang h−íng tíi x©y dùng mét hÖ thèng ng«n ng÷ nh©n
t¹o hoµn chØnh cã thÓ diÔn ®¹t chÝnh x¸c mét nghÜa tõng kh¸i niÖm trong t− duy.
3. C¸c ph−¬ng ph¸p c¬ b¶n thµnh lËp kh¸i niÖm
ViÖc h×nh thµnh kh¸i niÖm lµ kÕt qu¶ ho¹t ®éng nhËn thøc vµ thùc tiÔn
cña con ng−êi nhê c¸c ph−¬ng ph¸p l«gÝc nh−: so s¸nh, ph©n tÝch, tæng hîp,
trõu t−îng ho¸, kh¸i qu¸t ho¸.
4. CÊu t¹o cña kh¸i niÖm
Mäi kh¸i niÖm ®Òu ®−îc t¹o thµnh tõ 2 bé phËn: néi hµm vµ ngo¹i diªn.
4.1. Néi hµm cña kh¸i niÖm chÝnh lµ néi dung cña nã ®−îc xÐt d−íi d¹ng
chia nhá thµnh nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt kh¸c biÖt, gióp ph©n biÖt ®èi t−îng mµ
nã ph¶n ¸nh víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c. Néi hµm ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ
mÆt chÊt. Cã thÓ biÓu diÔn néi hµm cña kh¸i niÖm nh− sau: A(b, c, d,...), trong
®ã A – lµ kh¸i niÖm nãi chung, cßn b, c, d,... – lµ nh÷ng thuéc tÝnh cña ®èi
t−îng.
C¸c dÊu hiÖu néi hµm gåm hai lo¹i: dÊu hiÖu lo¹i lµ dÊu hiÖu chung b¶n
chÊt cho toµn bé líp ®èi t−îng, vµ dÊu hiÖu chñng, chung vµ b¶n chÊt chØ cho
mét ®èi t−îng hoÆc líp nhá h¬n c¸c ®èi t−îng vµ lµm cho nã kh¸c víi c¸c ®èi
t−îng kh¸c. Th«ng th−êng ng−êi ta nªu tr−íc nh÷ng dÊu hiÖu chung, b¶n chÊt
®¹i diÖn cho toµn bé líp ®èi t−îng, råi míi ®Õn nh÷ng dÊu hiÖu ngµy cµng kh¸c
12
biÖt, ®Æc thï h¬n chØ thuéc vÒ ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ®ang ph¶n ¸nh. Sè l−îng
c¸c dÊu hiÖu cµng nhiÒu th× néi hµm cµng phong phó.
4.2. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ tËp hîp ®èi t−îng thùc mang c¸c dÊu
hiÖu chung, b¶n chÊt ®−îc nªu trong néi hµm. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm chÝnh
lµ ph¹m vi ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm ph¶n ¸nh vµ ®Æc tr−ng cho kh¸i niÖm vÒ mÆt
l−îng, do vËy cã thÓ liÖt kª chÝnh x¸c c¸c ®èi t−îng thuéc ngo¹i diªn, nÕu chóng
lµ h÷u h¹n vµ t−¬ng ®èi kh«ng nhiÒu, cßn kh«ng th× cã thÓ m« t¶ ngo¹i diªn dùa
vµo c¸c dÊu hiÖu néi hµm. Sè l−îng ®èi t−îng cµng nhiÒu th× ngo¹i diªn cña
kh¸i niÖm cµng réng.
4.3. Quan hÖ gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lµ quan hÖ tû lÖ
nghÞch: néi hµm cµng phong phó, th× ngo¹i diªn cµng hÑp. Ng−îc l¹i, ngo¹i
diªn cña kh¸i niÖm cµng réng, th× néi hµm cña kh¸i niÖm cµng nghÌo.
Nh÷ng kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt ®−îc gäi lµ c¸c ph¹m trï, cßn
c¸c kh¸i niÖm cã néi hµm phong phó nhÊt th−êng ph¶n ¸nh mét ®èi t−îng cô
thÓ, x¸c ®Þnh (kh¸i niÖm ®¬n nhÊt). Còng cÇn l−u ý r»ng quy luËt nµy chØ t¸c
®éng khi t− duy ph¶n ¸nh nh÷ng ®èi t−îng tån t¹i ë mét phÈm chÊt x¸c ®Þnh,
trong tr¹ng th¸i tÜnh t¹i t−¬ng ®èi. Sù t¸c ®éng cña nã ®óng víi nh÷ng kh¸i
niÖm bao hµm c¸c kh¸i niÖm kh¸c vµ thÓ hiÖn qua phÐp më réng vµ thu hÑp
kh¸i niÖm (xem môc 7).
5. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm
5.1. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo néi hµm
a) Kh¸i niÖm cô thÓ vµ trõu t−îng.
b) Kh¸i niÖm kh¼ng ®Þnh vµ kh¸i niÖm phñ ®Þnh.
c) Kh¸i niÖm t−¬ng quan vµ kh«ng t−¬ng quan.
5.2. Ph©n lo¹i kh¸i niÖm theo ngo¹i diªn
a) Kh¸i niÖm tËp hîp vµ kh«ng tËp hîp.
b) Kh¸i niÖm ¶o (rçng) vµ kh¸i niÖm thùc.
c) Kh¸i niÖm chung vµ kh¸i niÖm ®¬n nhÊt.
6. Quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm
13
VÒ mÆt néi hµm cã hai lo¹i quan hÖ lµ kh«ng so s¸nh ®−îc vµ so s¸nh
®−îc.
VÒ mÆt ngo¹i diªn, c¸c kh¸i niÖm kh«ng so s¸nh ®−îc n»m trong quan hÖ
t¸ch rêi (ngang hµng), cßn c¸c kh¸i niÖm so s¸nh ®−îc cã thÓ quan hÖ víi nhau
theo mét trong 6 kiÓu, ®−îc chia thµnh 2 nhãm quan hÖ ®iÒu hoµ vµ kh«ng ®iÒu
hoµ.
6.1. Quan hÖ ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i diªn
cña chóng cã Ýt nhÊt mét ®èi t−îng chung nhau. Nhãm quan hÖ nµy l¹i gåm 3
kiÓu:
a) Quan hÖ ®ång nhÊt (trïng nhau). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ
ngo¹i diªn cña chóng hoµn toµn trïng nhau, nh−ng néi hµm cña chóng vÉn ph©n
biÖt.
b) Quan hÖ bao hµm (lÖ thuéc). Lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ
ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ toµn bé ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kia,
nh−ng kh«ng ng−îc l¹i. Kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (bao hµm) ®−îc gäi lµ
kh¸i niÖm lo¹i, cßn kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn nhá h¬n (bÞ bao hµm) ®−îc gäi lµ
kh¸i niÖm chñng.
c) Quan hÖ giao nhau. Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i niÖm mµ mét phÇn ngo¹i
diªn cña kh¸i niÖm nµy lµ mét phÇn ngo¹i diªn cña nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c.
6.2. Quan hÖ kh«ng ®iÒu hoµ lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ ngo¹i
diªn cña chóng kh«ng cã phÇn nµo trïng nhau. Quan hÖ nµy gåm 3 kiÓu:
a) Quan hÖ ngang hµng (cïng bÞ bao hµm): Lµ quan hÖ gi÷a c¸c kh¸i
niÖm chñng mµ ngo¹i diªn cña chóng t¸ch rêi nhau vµ cïng lÖ thuéc ngo¹i diªn
cña kh¸i niÖm lo¹i.
14
b) Quan hÖ ®èi lËp: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm mµ néi hµm cña
chóng cã nh÷ng dÊu hiÖu tr¸i ng−îc nhau, nh−ng tæng ngo¹i diªn cña chóng
kh«ng lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i chung cho chóng.
c) Quan hÖ m©u thuÉn: lµ quan hÖ gi÷a nh÷ng kh¸i niÖm cã néi hµm
kh«ng chØ tr¸i ng−îc mµ cßn lo¹i trõ nhau vµ tæng ngo¹i diªn cña chóng lu«n
lÊp ®Çy ngo¹i diªn cña mét kh¸i niÖm lo¹i.
7. Më réng vµ thu hÑp kh¸i niÖm lµ c¸c thao t¸c l«gÝc xö lý néi hµm vµ
ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm. Quan hÖ bao hµm lo¹i – chñng lµ c¬ së cña chóng.
Sù t¸c ®éng cña quy luËt quan hÖ tû lÖ nghÞch gi÷a néi hµm vµ ngo¹i diªn cña
kh¸i niÖm ®−îc thÓ hiÖn trùc tiÕp ë c¸c thao t¸c nµy.
7.1. Më réng kh¸i niÖm lµ thao t¸c gióp thu ®−îc mét kh¸i niÖm míi
b»ng c¸ch më réng ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm cho tr−íc. Nh÷ng kh¸i niÖm ®øng
sau bao giß còng ph¶i bao hµm nh÷ng kh¸i niÖm ®øng tr−íc ®ã. Giíi h¹n cña
më réng kh¸i niÖm lµ ph¹m trï.
7.2. Thu hÑp kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc ng−îc víi më réng kh¸i niÖm,
trong ®ã tõ kh¸i niÖm cã ngo¹i diªn lín h¬n (lo¹i) ta chuyÓn ®Õn kh¸i niÖm cã
ngo¹i diªn nhá h¬n (chñng) t−¬ng øng. Giíi h¹n cña thu hÑp lµ ë kh¸i niÖm ®¬n
nhÊt.
8. PhÐp ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm
8.1. B¶n chÊt cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ thao t¸c l«gÝc nh»m v¹ch ra
nh÷ng dÊu hiÖu néi hµm c¬ b¶n nhÊt cña kh¸i niÖm.
CÇn ph¶i ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm ë mét trong ba tr−êng hîp sau: Thø nhÊt,
tæng kÕt ®iÓm chñ yÕu sau qu¸ tr×nh nhËn thøc b¶n chÊt ®èi t−îng; thø hai, khi
sö dông nh÷ng kh¸i niÖm mµ ng−êi kh¸c cßn ch−a biÕt néi hµm; thø ba, khi sö
dông c¸c tõ ®· biÕt nh−ng l¹i ®−îc dïng ë nghÜa míi.
8.2. CÊu t¹o vµ c¸c chøc n¨ng cña phÐp ®Þnh nghÜa gåm 2 bé phËn:
Kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (definiendum = Dfd) lµ kh¸i niÖm mµ ta ph¶i
v¹ch râ néi hµm c¬ b¶n cña nã ra.
15
Kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa (definiens = Dfn) lµ kh¸i niÖm cã nh÷ng
dÊu hiÖu chung vµ c¬ b¶n cÊu thµnh néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa.
Mèi liªn hÖ l«gÝc gi÷a kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa vµ kh¸i niÖm dïng ®Ó
®Þnh nghÜa ®−îc thÓ hiÖn nhê tõ “lµ” hay dÊu g¹ch ngang.
Chøc n¨ng cña ®Þnh nghÜa kh¸i niÖm lµ v¹ch râ néi hµm cña kh¸i niÖm
®−îc ®Þnh nghÜa; ph©n biÖt ®èi t−îng cÇn ®Þnh nghÜa víi nh÷ng ®èi t−îng kh¸c
8.3. C¸c kiÓu ®Þnh nghÜa
a) C¨n cø vµo ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa, th× cã 2 kiÓu ®Þnh nghÜa: ®Þnh
nghÜa thùc vµ duy danh.
* §Þnh nghÜa thùc lµ ®Þnh nghÜa vÒ chÝnh ®èi t−îng ®ã b»ng c¸ch chØ ra
nh÷ng dÊu hiÖu c¬ b¶n nhÊt trong néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa.
VÝ dô: Con ng−êi lµ ®éng vËt cã n¨ng lùc t− duy.
* §Þnh nghÜa duy danh lµ ®Þnh nghÜa v¹ch ra nghÜa cña tõ biÓu thÞ ®èi
t−îng.
VÝ dô: HiÕn ph¸p ®−îc gäi lµ ®¹o luËt c¬ b¶n.
Nh− vËy, ®Þnh nghÜa duy danh chÝnh lµ thao t¸c ®Æt tªn cho ®èi t−îng.
b) C¨n cø vµo tÝnh chÊt cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa th× ®Þnh nghÜa
gåm c¸c kiÓu:
* §Þnh nghÜa qua lo¹i gÇn nhÊt vµ kh¸c biÖt chñng lµ kiÓu ®Þnh nghÜa
trong ®ã ph¶i chØ ra kh¸i niÖm lo¹i gÇn nhÊt chøa kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa, råi
sau ®ã v¹ch ra nh÷ng dÊu hiÖu kh¸c biÖt cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa so víi
kh¸i niÖm ®ã.
Nh−ng cã nh÷ng kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ®· lµ réng nhÊt khiÕn kh«ng
thÓ t×m ®−îc kh¸i niÖm lo¹i cña nã; hoÆc kh«ng t×m ®−îc thuéc tÝnh kh¸c biÖt
®Æc thï cña ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa ph¶n ¸nh. Trong c¸c tr−êng
hîp ®ã cÇn ph¶i cã nh÷ng kiÓu ®Þnh nghÜa kh¸c phï hîp h¬n.
* §Þnh nghÜa theo quan hÖ: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta chØ ra
mét kh¸i niÖm ®èi lËp víi kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa vµ nªu râ mèi quan hÖ gi÷a
c¸c ®èi t−îng mµ hai kh¸i niÖm ®ã ph¶n ¸nh. (®Þnh nghÜa “vËt chÊt” cña V. I.
16
Lªnin). KiÓu ®Þnh nghÜa nµy th−êng ®−îc dïng khi cÇn ®Þnh nghÜa nh÷ng kh¸i
niÖm cã ngo¹i diªn réng nhÊt – c¸c ph¹m trï.
* §Þnh nghÜa nguån gèc: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã ng−êi ta v¹ch ra
nguån gèc hoÆc ph−¬ng thøc t¹o ra ®èi t−îng mµ kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa
ph¶n ¸nh. KiÓu ®Þnh nghÜa nµy cã t¸c dông lµm râ nguån gèc ph¸t sinh cña ®èi
t−îng. Tuy nhiªn, trong thùc tÕ th× kh«ng ph¶i bÊt cø ®èi t−îng nµo còng cã thÓ
chØ râ ®−îc xuÊt xø, nguån gèc vµ c¸ch thøc sinh thµnh, v× thÕ kiÓu ®Þnh nghÜa
nµy chñ yÕu hay dïng trong khoa häc tù nhiªn vµ kü thuËt.
Ngoµi 3 kiÓu ®Þnh nghÜa c¬ b¶n nªu trªn, cßn cã c¸c kiÓu ®Þnh nghÜa sau:
+ M« t¶ lµ ®Þnh nghÜa b»ng c¸ch liÖt kª c¸c dÊu hiÖu kh¸c biÖt bªn ngoµi
cña ®èi t−îng nh»m ph©n biÖt nã víi c¸c ®èi t−îng kh¸c.
+ So s¸nh: lµ kiÓu ®Þnh nghÜa trong ®ã dÊu hiÖu cña kh¸i niÖm ®−îc nªu
ra b»ng c¸ch so s¸nh nã víi c¸c dÊu hiÖu t−¬ng tù ë kh¸i niÖm kh¸c ®· biÕt.
8.4. C¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa
a) §Þnh nghÜa ph¶i c©n ®èi: Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh
nghÜa (Dfn) ph¶i trïng víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa (Dfd):
Dfn ≡ Dfd.
§Þnh nghÜa c©n ®èi thÓ hiÖn mèi quan hÖ ®ång nhÊt gi÷a kh¸i niÖm ®−îc
®Þnh nghÜa víi kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa.
Vi ph¹m quy t¾c trªn sÏ dÉn ®Õn c¸c lçi sau:
+ §Þnh nghÜa qu¸ réng: khi Dfn>Dfd, tøc lµ ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm
cÇn ®Þnh nghÜa bÞ bao hµm trong ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm dïng ®Ó ®Þnh nghÜa.
+ §Þnh nghÜa qu¸ hÑp: khi DfncÇn ®Þnh nghÜa, hoÆc néi hµm cña kh¸i niÖm cÇn ®Þnh nghÜa l¹i ®−îc gi¶i thÝch
th«ng qua nh÷ng kh¸i niÖm kh¸c mµ néi hµm cßn ch−a râ rµng.
c) Tr¸nh dïng mÖnh ®Ò phñ ®Þnh trong ®Þnh nghÜa. NÕu dïng mÖnh ®Ò
phñ ®Þnh ®Ó ®Þnh nghÜa (A lµ kh«ng B) th× trong nhiÒu tr−êng hîp kh«ng lµm râ
®−îc néi hµm cña kh¸i niÖm ®−îc ®Þnh nghÜa, mµ míi chØ dõng l¹i ë møc ®é
nhÊn m¹nh nã kh«ng cã nh÷ng dÊu hiÖu nµy hay kh¸c mµ th«i.
d) §Þnh nghÜa ph¶i t−êng minh, râ rµng, chÝnh x¸c. Quy t¾c nµy yªu cÇu
nh÷ng thuËt ng÷ ®−îc sö dông trong ®Þnh nghÜa ph¶i ng¾n gän, râ nghÜa, tr¸nh
dïng nh÷ng tõ ng÷ mËp mê, ®a nghÜa, hoÆc lµ nh÷ng tõ vÝ von so s¸nh dÔ g©y
hiÓu lÇm vÒ ®èi t−îng ®−îc ®Þnh nghÜa.
ViÖc vËn dông tèt c¸c quy t¾c ®Þnh nghÜa lµ ®iÒu kiÖn cÇn, nh−ng ch−a lµ
®ñ ®Ó x©y dùng c¸c ®Þnh nghÜa khoa häc chÆt chÏ phï hîp víi hiÖn thùc. C¸c
quy t¾c Êy ®−îc rót ra trªn c¬ së ph©n tÝch c¸c ®Þnh nghÜa “cã s½n”. V× vËy ®Ó
cã mét ®Þnh nghÜa tèt rÊt cÇn ph¶i am hiÓu tinh t−êng vÒ ®èi t−îng.
9. PhÐp ph©n chia kh¸i niÖm
9.1. B¶n chÊt vµ nguån gèc cña ph©n chia kh¸i niÖm
NÕu ®Þnh nghÜa lµ thao t¸c nh»m vµo néi hµm kh¸i niÖm, th× ph©n chia l¹i
lµ thao t¸c nh»m vµo ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm ®Ó v¹ch ra ngo¹i diªn cña c¸c
kh¸i niÖm chñng trong kh¸i niÖm lo¹i theo mét c¨n cø x¸c ®Þnh.
Së dÜ cã thÓ ph©n chia kh¸i niÖm ®−îc lµ v×, mét tÝnh x¸c ®Þnh vÒ chÊt (lµ
c¬ së cña phÐp ®Þnh nghÜa) cña ®èi t−îng thùc cã thÓ thÓ hiÖn ë nh÷ng h×nh thøc
kh¸c nhau phô thuéc vµo quan hÖ qua l¹i cña ®èi t−îng víi c¸c ®èi t−îng kh¸c,
vµo møc ®é biÕn ®æi vµ ph¸t triÓn cña nã. Sù hiÖn h÷u cña c¸c h×nh thøc thÓ
hiÖn lµ c¬ së kh¸ch quan cña ph©n chia. NÕu ®Þnh nghÜa tr¶ lêi c©u hái: “®èi
t−îng lµ g×?”, th× ph©n chia tr¶ lêi: “®èi t−îng Êy cã nh÷ng h×nh thøc nµo?”
CÇn ph©n chia kh¸i niÖm trong 3 tr−êng hîp, khi ph¶i v¹ch ra kh«ng chØ
b¶n chÊt cña t− duy, mµ cßn c¶ c¸c h×nh thøc thÓ hiÖn vµ ph¸t triÓn cña nã; khi
ng−êi ®èi tho¹i kh«ng râ lÜnh vùc øng dông cña kh¸i niÖm; khi sö dông tõ ®ång
©m kh¸c nghÜa, chØ ra c¸c nghÜa cña nã vÒ thùc chÊt ®· lµ ph©n chia kh¸i niÖm.
18
CÇn ph©n biÖt viÖc ph©n chia kh¸i niÖm nh− lµ v¹ch ra c¸c kh¸i niÖm
chñng trong kh¸i niÖm lo¹i víi viÖc chØ ra c¸c bé phËn trong mét chØnh thÓ. §©y
lµ hai thao t¸c cã nh÷ng ®iÓm kh¸c biÖt mµ kh«ng ph¶i lóc nµo ng−êi ta còng
ph©n biÖt ®−îc.
9.2. CÊu t¹o cña phÐp ph©n chia gåm 3 bé phËn lµ:
a) Kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: lµ kh¸i niÖm lo¹i mµ tõ ®ã ta v¹ch chØ ra c¸c
kh¸i niÖm chñng chøa trong nã (ký hiÖu lµ A).
b) C¬ së ph©n chia: lµ c¨n cø, dÊu hiÖu, mµ dùa vµo ®ã ta chia kh¸i niÖm
lo¹i ra thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng. Khi thùc hiÖn ph©n chia kh¸i niÖm cÇn l−u ý
lµ viÖc lùa chän c¬ së cña nã sÏ quyÕt ®Þnh gi¸ trÞ khoa häc vµ thùc tiÔn cña
phÐp ph©n chia.
c) C¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn: lµ c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau khi
ph©n chia (ký hiÖu lµ A1, A2, … An).
9.3. C¸c quy t¾c ph©n chia kh¸i niÖm
a) Ph©n chia ph¶i c©n ®èi. Ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia ph¶i
b»ng tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm sau ph©n chia: A ≡ A1+ A2 +…+ An. Vi
ph¹m quy t¾c nµy sÏ dÉn ®Õn mét trong c¸c lçi sau:
- Chia thiÕu thµnh phÇn: khi kh«ng chØ ra ®ñ c¸c kh¸i niÖm chñng trong
kh¸i niÖm bÞ ph©n chia. Tæng ngo¹i diªn cña c¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n
chia nhá h¬n ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm bÞ ph©n chia: A > A1+ A2 +…+ An
- Chia thõa thµnh phÇn: khi c¸c kh¸i niÖm chñng thµnh phÇn thu ®−îc
thõa ra so víi ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm lo¹i bÞ ph©n chia: A < A1+ A2 +…+ An
- Ph©n chia võa thõa võa thiÕu.
b) Ph©n chia ph¶i cïng mét c¬ së. Ph¶i gi÷ nguyªn c¨n cø ph©n chia
trong suèt qu¸ tr×nh ph©n chia.
§iÒu nµy cã nghÜa lµ kh«ng ph¶i chØ cã mét c¬ së ph©n chia duy nhÊt cho
mét kh¸i niÖm, mµ tuú vµo ®èi t−îng vµ môc ®Ých cña phÐp ph©n chia ta cã thÓ
lùa chän c¸c c¨n cø ph©n chia kh¸c. Nh−ng khi ®· b¾t ®Çu chia th× chØ ®−îc
19
phÐp chän mét c¨n cø vµ ph¶i chia xong ë c¨n cø Êy míi ®−îc chuyÓn sang c¨n
cø kh¸c. Khi c¨n cø ph©n chia bÞ ®æi gi÷a chõng lµ ®· vi ph¹m quy t¾c nµy.
c) C¸c kh¸i niÖm thu ®−îc sau ph©n chia ph¶i ngang hµng: ngo¹i diªn
cña chóng ph¶i t¸ch rêi nhau. Ng−îc l¹i th× sÏ lµ vi ph¹m quy t¾c nµy.
d) Ph©n chia ph¶i liªn tôc: khi ph©n chia th× ph¶i tõ kh¸i niÖm lo¹i v¹ch
ra c¸c kh¸i niÖm chñng gÇn nhÊt. NÕu quy t¾c nµy bÞ vi ph¹m, th× sÏ m¾c lçi
ph©n chia nh¶y vät.
9.4. C¸c kiÓu ph©n chia kh¸i niÖm
a) Ph©n chia theo dÊu hiÖu biÕn ®æi: lµ ph©n chia c¸c kh¸i niÖm lo¹i
thµnh c¸c kh¸i niÖm chñng, sao cho mçi chñng vÉn gi÷ ®−îc dÊu hiÖu nµo ®ã
cña lo¹i, ®ång thêi l¹i cã nh÷ng dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chñng. C¬ së ph©n chia
cã thÓ lµ dÊu hiÖu b¶n chÊt hay kh«ng b¶n chÊt, dÊu hiÖu néi dung hay thuÇn
tuý h×nh thøc bªn ngoµi.
VÝ dô: ph©n chia kh¸i niÖm “lÞch sö” thµnh c¸c kh¸i niÖm “lÞch sö tù
nhiªn”, “lÞch sö x· héi”, “lÞch sö t− t−ëng”; hoÆc chia kh¸i niÖm “Ng−êi” thµnh
“ng−êi da tr¾ng”, “ng−êi da ®en”, “ng−êi da mµu”...
b) Ph©n ®«i kh¸i niÖm: lµ chia ngo¹i diªn cña kh¸i niÖm thµnh hai phÇn
m©u thuÉn, lo¹i trõ nhau. ë ®©y mçi dÊu hiÖu cña phÇn nµy sÏ kh«ng cã trong
phÇn cßn l¹i. Khi ph©n ®«i kh¸i niÖm th× lu«n ph¶i theo mét c¬ së nhÊt ®Þnh vµ
lu«n ph¶i ®¶m b¶o tÝnh c©n ®èi.
c) Ph©n nhãm kh¸i niÖm: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng thµnh c¸c líp theo sù
gièng nhau gi÷a chóng, sao cho líp nµy cã vÞ trÝ x¸c ®Þnh ®èi víi líp kh¸c.
Ph©n nhãm lµ mét d¹ng ph©n chia ®Æc biÖt, dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt ®Ó liªn
tiÕp chia tõ kh¸i niÖm lo¹i ®Õn kh¸i niÖm chñng theo c¸c quy t¾c ph©n chia.
VÝ dô: ph©n nhãm häc sinh trong mét líp häc c¨n cø vµo lùc häc thµnh
häc sinh xuÊt s¾c, giái, kh¸, trung b×nh, yÕu.
Cã 2 kiÓu ph©n nhãm: - Ph©n nhãm tù nhiªn: lµ s¾p xÕp c¸c ®èi t−îng
theo líp x¸c ®Þnh dùa vµo dÊu hiÖu b¶n chÊt cña chóng. §©y lµ kiÓu cho phÐp
20
