Bài thảo luận: Giáo sư tiến sỹ: Lê Hữu Sơn
Hồ Chí Minh với văn hoá
nghệ thuật
Tư tưởng Hồ Chí Minh về văn hoá nghệ thuật là di sản quí báu của dân tộc Việt Nam.
Tư tưởng ấy thể hiện không chỉ trong bài nói, bài viết của Người mà còn thể hiện
trong cả cuộc đời hoạt động cách mạng của Người. Là một nhà cách mạng hành động,
thông qua người thực, việc thực mà Người đặt vấn đề và giải quyết vấn đề rất hiệu
quả. Thế giới suy tôn Hồ Chí Minh là Danh nhân văn hoá không đơn thuần chỉ căn cứ
vào những bài nói hay bài viết của Người, mà hơn tất cả, Người là một nhà văn hóa và
mang văn hoá ấy để phục vụ cho dân tộc theo đúng tinh thần: …Nếu văn hoá là nhu
cầu của sự sinh tồn của loài người thì văn hoá ấy phải phục vụ cho chính con người.
Trong tư tưởng của Bác, nội hàm của khái niệm văn hoá được đề cập đến hết sức bình
dị mà sâu sắc, văn hóa bao hàm cả văn hoá vật chất và văn hoá tinh thần: “ Vì lẽ sinh
tồn cũng như mục đích của cuộc sống, loài người mới sáng tạo và phát minh ra ngôn
ngữ, chữ viết, đạo đức, pháp luật, khoa học, tôn giáo, văn học nghệ thuật, những công
cụ cho sinh hoạt hàng ngày về mặc, ăn, ở và các phương thức sử dụng. Toàn bộ những
sáng tạo và phát minh đó tức là văn hoá. Văn hoá là sự tổng hợp của mọi phương thức
sinh hoạt cùng với biểu hiện của nó mà loài người sản sinh ra nhằm thích ứng nhu cầu
của đời sống và đòi hỏi của sự sinh tồn” .
Văn hoá, như cách Bác đặt vấn đề, bao gồm tất thảy mọi lĩnh vực của đời sống vật
chất và tinh thần, tồn tại, phát triển vì sự sinh tồn của con người, vì vậy, có những lúc
Người đề cập tới văn hoá một cách chính thống bằng các khái niệm khoa học, nhưng
khi khác, văn hóa lại được đề cập bằng văn học nghệ thuật, một hình thức thể hiện
của nó. Và trong quá trình tìm đường cứu nước, cứu dân tộc thứ văn hóa ấy được sử
dụng như một phương tiện hiệu quả hay vũ khí sắc bén.
Năm 1927, Người viết Đường Cách mệnh. Đây có thể coi là một tác phẩm mang phong
thái văn hóa hiện thực. Thông qua tác phẩm, Bác muốn thay đổi quan niệm phong kiến
trước đây bằng cách tạo ra một thế giới quan mới cho thế hệ thanh niên yêu nước. Đó
là thế giới quan hiện thực về người chiến sĩ cách mạng có tư cách, dũng khí, có các
phẩm chất đạo đức cần thiết với mình, với người và với công việc, có tinh thần quốc
tế trong sáng. Bác viết tác phẩm này với mục đích vừa giản dị vừa thiết thực: Sách này
chỉ ước ao sao đồng bào xem rồi thì nghĩ lại, nghĩ rồi thì tỉnh dậy, tỉnh rồi thì đứng lên
đoàn kết với nhau mà làm cách mệnh.
Tác phẩm Nhật ký trong tù được Bác viết bằng chữ Hán những năm 1942 –
1943 tại các nhà tù Quốc Dân đảng ở Trung Quốc. Đây là cuốn nhật ký được Bác viết
bằng thơ, mà là thể loại thơ khó, thơ Đường. Quách Mạt Nhược đã nhận định trong đó
có những bài thơ có thể xếp ngang hàng với những bài thơ Đường hay nhất. Nhận định
này một lần nữa chứng tỏ sự đan xen, kết hợp giữa những giá trị tinh hoa của văn hoá
Đông, Tây trong tâm hồn của một con người mang trong mình nét đẹp truyền thống
của cả một dân tộc. Trong tác phẩm Hồ Chí Minh anh hùng giải phóng dân tộc, danh
nhân văn hoá, Giáo sư Vũ Khiêu đó có những nhận định khoa học về tác phẩm Nhật ký
trong tù. Ông cho rằng: “Bác viết Nhật ký trong tù để tiêu khiển cho bản thân mình
trong thời gian thân thể bị tù đày…” .
Cách mạng tháng Tám thành công. Ngày 2 tháng 9 năm 1945, Hồ Chủ Tịch đọc bản
Tuyên ngôn khai sinh nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà, chính thức tuyên bố với thế
giới về một nước Việt Nam tuy còn non trẻ nhưng đã có truyền thống văn hoá, có một
Bài thảo luận: Giáo sư tiến sỹ: Lê Hữu Sơn
bề dày lịch sử chống giặc ngoại xâm. Lời lẽ trong bản tuyên ngôn mang tinh thần của
một dân tộc yêu chuộng hoà bình và mong muốn bình đẳng với bạn bè quốc tế.
Một trong những điều mà Bác quan tâm là phát huy vai trò của nền văn hoá nghệ thuật
trong công cuộc kháng chiến cứu nước cũng như trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ
Tổ quốc. Trong thư gửi các hoạ sĩ nhân dịp Triển lãm hội hoạ toàn quốc năm 1951,
Bác đã nhấn mạnh: “Văn hoá nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em nghệ sĩ là
chiến sĩ trên mặt trận ấy”. Ý kiến này cũng đã trở thành quan điểm chỉ đạo của Đảng
ta đối với công tác văn hoá văn nghệ. Đó là quan điểm nghệ thuật - vũ khí, nghệ sĩ -
chiến sĩ. Để làm tốt nhiệm vụ đó, đòi hỏi anh chị em nghệ sĩ phải chịu khó nghe, hỏi,
thấy, xem, ghi qua sách báo và các phương tiện thông tin những chuyện trong và ngoài
nước để miêu tả, thể hiện có “chừng mực”, “đúng đắn”, để có thể “thật thà”, “chân
thành” trong nêu những cái hay, cái tốt cũng như trong việc phê bình và tự phê bình. Bác
đã từng nhắc nhở những người làm công tác văn hoá văn nghệ “khen hay chê đều phải
đúng mực. Khen quá lời thì người được khen cũng hổ ngươi. Mà chê quá đáng thì
người bị chê cũng khó tiếp thụ” . Bác còn quan tâm nhắc nhở anh chị em về cách nói,
cách viết, cách thể hiện sao cho hiệu quả, từ viết văn, viết báo, viết khẩu hiệu đến các
bài nói chuyện sao cho thiết thực và thấm thía, sao cho thu hút được quần chúng và
thuyết phục được họ. Không phải ngẫu nhiên mà Người yêu cầu thơ, văn, hội hoạ
cũng như các nghệ thuật khác phải miêu tả cho hay, cho chân thật, cho hùng hồn hiện
thực và con người cách mạng. Những nghệ sĩ phải hiến dâng cho đời những tác phẩm
“có nội dung chân thật và phong phú, có hình thức trong sáng và vui tươi” và phải là
những món ăn tinh thần “bổ ích” nữa. Người coi đó là
“trách nhiệm của các cán bộ văn nghệ” .
Năm 1957, trong thư gửi Hội nghị cán bộ văn hoá, sau những ghi nhận đóng góp của
văn hoá nước nhà, Bác đã nhận định: “… Công tác văn hoá vẫn còn những thiếu sót…
Phong trào văn hoá có bề rộng, chưa có bề sâu, nặng về mặt giải trí mà còn nhẹ về
nâng cao tri thức của quần chúng. Về mặt tổ chức và lãnh đạo còn thiếu chặt chẽ,
chưa dựa hẳn vào lực lượng của nhân dân, chưa dùng hết khả năng của các nhà trí
thức. Việc phát huy vốn cũ quí báu của dân tộc (nhưng tránh phục cổ một cách máy
móc) và học tập văn hoá tiên tiến của các nước (trước hết là các nước bạn) cũng chưa
làm được nhiều” .
Theo Bác, kế thừa văn hoá truyền thống và tinh hoa văn hoá của nhân loại là vô cùng
cần thiết trong công cuộc xây dựng văn hóa mới. Nhưng kế thừa văn hoá truyền thống
không phải là kế thừa một cách máy móc những hủ tục lạc hậu, mà là kế thừa và phát
huy vốn quí báu của dân tộc. Còn học tập văn hoá các nước bạn không phải là học tập
tất cả những gì của họ mà chỉ học những cái tiến bộ, cái phù hợp với truyền thống văn
hoá của dân tộc. Bác cho rằng, một nền văn hoá mới đang được xây dựng là nền văn
hoá dân tộc với năm điểm lớn: 1. Xây dựng tâm lý: lý tưởng, tinh thần độc lập tự
cường; 2. Xây dựng luân lý: Biết hy sinh mình, làm lợi cho quần chúng; 3. Xây dựng xã
hội: mọi sự nghiệp có liên quan đến phúc lợi của nhân dân trong xã hội; 4. Xây dựng
chính trị: dân quyền; 5. Xây dựng kinh tế .
Với tư cách là một hình thái ý thức xã hội, nền văn hoá truyền thống của người Việt
xây dựng tất yếu chịu ảnh hưởng của tồn tại xã hội. Mà ảnh hưởng lớn nhất là xã hội
phong kiến, hệ quả là nền văn hoá cũ thời bấy giờ chủ yếu phục vụ cho tầng lớp
thống trị. Về vấn đề này, Bác nhấn mạnh: “xây dựng văn hóa dân tộc một mặt phải
Bài thảo luận: Giáo sư tiến sỹ: Lê Hữu Sơn
chú ý trong xây dựng hạ tầng cơ sở, ấy là phải xây dựng kinh tế, vì khi hạ tầng cơ sở
được xây dựng và phát triển, tất yếu thượng tầng kiên trúc phản ánh nó cũng sẽ phát
triển theo”. Mặt khác, Bác quan niệm rằng văn hóa cố nhiên phải phục vụ công nông
binh, tức là phục vụ đại đa số nhân dân lao động. Bác viết: “Vài năm về trước, điều
đó chưa hiểu được dứt khoát có phải không? Các đồng chí làm công tác văn hoá cần
nói dứt khoát như thế, không thể nói nghệ thuật vị nghệ thuật, mà cần nói rõ văn hoá
phục vụ công nông binh…” .
Trong lĩnh vực nghệ thuật, Bác cũng dành thời gian chỉ bảo rất tận tình với anh chị em
nghệ sỹ, đó là sự thống nhất, hài hòa giữa nội dung và hình thức của tác phẩm nghệ
thuật. Đó cũng là một tiêu chí khiến cho tác phẩm trở nên hấp dẫn, đạt đến chuẩn mực
của cái đẹp. Để hoàn thành nhiệm vụ, làm tốt vai trò của những “kỹ sư tâm hồn”, Bác
mong muốn anh chị em phải “trau dồi tư tưởng, trau dồi nghệ thuật, đi sâu vào quần
chúng”, “trau dồi đạo đức” mà trước tiên là “đức khiêm tốn”. Anh chị em làm công tác
văn hoá nghệ thuật cần ra sức học tập, rèn luyện tinh thần trách nhiệm cho đến nơi
đến chốn. Có như vậy những tác phẩm nghệ thuật, những giá trị thẩm mỹ, mới xứng
đáng với thiên chức cao quý của nghệ thuật chân chính, mới xứng đáng là những “hòn
ngọc quý” như Bác đã nhìn nhận về những sáng tác thơ ca dân gian, mới khiến cho
hquần chúng “khi chưa xem thì muốn xem, xem rồi thì có bổ ích”. Để thực hiện
“nhiệm vụ cao quý” của mình, nghệ sĩ không thể không rèn luyện, như lời của ngôi sao
sáng trong nền văn học Đức J.W. Goethe : “trên đường thành công không có dấu chân
của kẻ lười biếng” và “chỉ có một phần trăm là cảm hứng còn chín mươi chín phần
trăm là mồ hôi”.
Nhấn mạnh điều này, Bác cũng đặc biệt lưu ý cán bộ văn hoá quan tâm đến công tác
này ở vùng sâu vùng xa, ở những triền núi, rẻo con nơi có đồng bào Mèo, đồng bào
Mán sinh sống chứ không chỉ “loanh quanh trong thành phố, chỗ dễ ăn”. Điều đó cũng
có nghĩa là anh chị em phải đi thực tế, trải nghiêm, “ba cùng” với nhân dân mới hiểu và
thông cảm được, mới có thêm tư liệu để phổ biến, sáng tác, mới tăng thêm “thực đơn”
cho các giác quan, bồi bổ tâm hồn nghệ sĩ. Cũng bàn về vấn đề này, năm 1958, trong
Bài nói chuyện tại Hội nghị cán bộ văn hoá, Bác đã căn dặn anh chị em cán bộ làm công
tác này: “Cơ quan trong Bộ Văn hoá, các cơ quan các ngành, các ty văn hoá thì cần
xuống nông thôn, vào nhà máy, vào bộ đội nhiều hơn nữa, mà đi vào như thế thì phải
cùng làm, cùng ăn, cùng ở với nhân dân. Chứ nếu đi xuống nông thôn mà lại lao động
phất phơ, ở riêng thì cảm thông sao cho được, gần gũi sao cho được với công nông, với
bộ đội. Muốn thật sự gần gũi quần chúng thì phải cùng ăn, cùng ở, cùng làm, mới biết
sinh hoạt của quần chúng như thế nào, mới biết khó khăn, biết chí khí của quần chúng
như thế nào, mới biết nguyện vọng của quần chúng như thế nào” .
Để nền văn hoá nghệ thuật của chúng ta ngày càng phong phú, rực rỡ, hiện đại mà
vẫn giữ được “cốt cách” Việt Nam, để “văn nghệ nước nhà ngày càng thêm trẻ thêm
xuân”, giới văn nghệ sĩ phải có ý thức “rèn luyện đạo đức cách mạng, nâng cao tinh
thần phục vụ nhân dân, giữ gìn thái độ khiêm tốn; phải thật sự hoà mình với quần
chúng, cố gắng học tập chính trị, trau dồi nghề nghiệp; phải hết lòng giúp đỡ thanh
niên”. Có thể thấy Bác quan tâm đến hầu hết các vấn đề của văn nghệ: từ chức năng,
tính chất của nghệ thuật đến vai trò của văn nghệ sĩ, từ nguồn gốc của nghệ thuật đến
đối tượng phục vụ, hướng đến của nó cũng như phạm vi phản ánh, mối quan hệ giữa
nghệ sĩ, tác phẩm và công chúng, sự thống nhất giữa nội dung và hình thức của tác
Bài thảo luận: Giáo sư tiến sỹ: Lê Hữu Sơn
phẩm, mối quan hệ giữa truyền thống và hiện đại, dân tộc và quốc tế, chính trị và văn
học, tư tưởng và nghệ thuật, tự do sáng tạo và những nguyên tắc cần tôn trọng, từ mối
quan hệ giữa bảo tồn và phát triển, phổ cập và nâng cao đến làm sao cho tác phẩm có
tính hấp dẫn, có sức cuốn hút thông qua cách viết, cách thể hiện. Điều thú vị là quan
điểm của Bác về vấn đề này thường được thể hiện qua những ý kiến cụ thể, sinh
động, qua những lời căn dặn thấu tình mà đạt lý tất cả đều hướng tới việc tạo dựng
những tác phẩm hay, hấp dẫn. Có thể thấy Hồ Chủ tịch rất tôn trọng cá tính sáng tạo
của nghệ sĩ, quan tâm đến chức năng thẩm mỹ của nghệ thuật. Nghệ thuật trước hết
là nghệ thuật, phải hay, đẹp, hấp dẫn, phải xúc động lòng người. Muốn vậy, nghệ sĩ
phải có tài, có tâm và tạo dựng cho mình một phong cách. Bác đặc biệt lưu ý đến vấn
đề văn nghệ phản ánh hiện thực “xã hội thế nào, văn nghệ thế ấy”, quan tâm đến màu
sắc riêng của nền văn nghệ nước nhà. Ngay từ năm 1924, nhân dịp đến thăm triển lãm
nghệ thuật Đức tổ chức tại Mátxcơva, Người cũng đã khẳng định “mỗi dân tộc phải
chăm lo đặc tính dân tộc của mình trong nghệ thuật”. Tuy nhiên, người nghệ sĩ có thể
lựa chọn nhiều phương pháp sáng tác để xây dựng những tác phẩm tốt, có giá trị, miễn
sao tránh được tình trạng thiếu tri thức mà thừa tự tin dẫn đến ngộ nhận, mất phương
hướng.
Những ý kiến của Bác với công tác văn hoá văn nghệ rất dễ hiểu. Giản dị nhưng
không hề giản đơn, nhẹ nhàng mà sâu xa thấm thía, khiến cho thế hệ chỳng ta càng
nghĩ càng ngấm, càng thấy cần phải cố gắng bởi Bác đã viết với tư cách của một
người yêu văn nghệ, yêu con người, suốt đời đấu tranh vì hạnh phúc vỡ lẽ nhõn sinh
của con người. Tuy vậy, Bác luôn khẳng định đó chỉ là những ý kiến riêng để mọi
người cùng tham khảo, đó chỉ là những tâm sự, sẻ chia của một người “yêu chuộng văn
nghệ”, một nhà thơ biết xung phong, một nhà văn - chiến sĩ.
Vì tình cảm đặc biệt đó với văn nghệ và ý thức được vai trò xã hội đặc biệt của văn
hoá, nghệ thuật nên Bác đã đặt ra và trả lời không ít những câu hỏi liên quan đến quá
trình sáng tạo. Đó cũng là những điều rất cần thiết và có ý nghĩa đối với những người
hoạt động văn hoá, văn nghệ. Người đặc biệt quan tâm đến việc đào tạo bồi dưỡng
các văn nghệ sĩ, đặc biệt là thế hệ tương lai “vì lợi ích trăm năm”, vì sự nghiệp “trồng
người”. Đó là trách nhiệm nặng nề nhưng rấ t vẻ vang.
Công tác đào tạo văn hóa nghệ thuật hiện nay của trường Đại học Sân khấu Điện ảnh
Hà nội với phương châm vừa bảo tồn, phát huy và giới thiệu vốn quý báu của văn hóa
dân tộc như Tuồng, Chèo, Cải lương, Múa rối,… vừa học tập văn hoá tiên tiến của các
nước trong các lĩnh vực văn học, điện ảnh, sân khấu, múa, truyền hình qua các tác
phẩm tiêu biểu cũng như qua những buổi học với chuyên gia các nước bạn. Những
người làm công tác văn hoá văn nghệ thấm thía lời căn dặn thật nhẹ nhàng nhưng sâu
sắc vô cùng của Bác, đó là làm thế nào để những tác phẩm văn học nghệ thuật, những
tác phẩm sân khấu sẽ chú trọng về chiều sâu, không những phục vụ cho nhu cầu giải
trí mà còn phải đảm bảo nâng cao tri thức của quần chúng. Bản thân những người công
tác trong lĩnh vực nghệ thuật phải là những người không chỉ có năng khiếu, có nghề mà
phải trau dồi kiến thức văn hoá để xứng đáng đại diện cho hàng chục triệu con người
tôn vinh văn hoá dân tộc, đủ “sức” truyền tải những nét đẹp của truyền thống văn hoá
dân tộc.
Học tập tư tưởng Hồ Chí Minh đồng thời đáp lại lòng mong mỏi của Bác, của gia
đình, nhà trường và xã hội, thế hệ trẻ hôm nay, những người đã và đang học tập, hoạt
Bài thảo luận: Giáo sư tiến sỹ: Lê Hữu Sơn
động trong lĩnh vực văn hoá nghệ thuật cố gắng vận dụng linh hoạt những kiến thức
chuyên môn cũng như kỹ năng, nghiệp vụ để đóng góp cho nền văn nghệ nước nhà
những tác phẩm có giá trị, những sản phẩm văn hoá tốt nhất, những giá trị thẩm mỹ
cao đẹp nhất. Đó là những tác phẩm văn nghệ “xứng đáng với thời đại vẻ vang của
chúng ta” như Bác Hồ kính yêu hằng mong đợi. Những nghệ sĩ tương lai đã, đang và sẽ
tiếp tục nối bước cha anh, học tập và hoạt động văn hoá nghệ thuật theo đúng tinh
thần những lời chỉ bảo, nhắn nhủ của Bác. Đó là tiếp tục sưu tầm, gìn giữ và phát huy
vốn văn hoá nghệ thuật của dân tộc, là sáng tạo nhiều giá trị văn hoá nghệ thuật có
chất lượng cao về cả tư tưởng và nghệ thuật, là tăng cường giao lưu về văn hoá nghệ
thuật với các nước để học hỏi và tiếp thu những tinh hoa văn hoá nghệ thuật của nước
bạn.
Như vậy, chúng ta có thể khẳng định rằng Đảng ta và Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn coi
trọng công tác văn hoá nghệ thuật trong sự nghiệp đấu tranh cách mạng, đã vận dụng
linh hoạt sáng tạo những quan điểm, luận điểm triết học, mỹ học của Mác, Ănghen và
Lê Nin vào thực tiễn văn nghệ nước ta. Với tư cách là người đặt nền móng cho nền
văn chương cách mạng, Người đã có công gây dựng một nền văn nghệ mới, Người đã
có những lời chỉ bảo tận tình, cần thiết cho đội ngũ những người làm công tác văn hóa
văn nghệ, đặc biệt là các anh chị em nghệ sĩ. Với tất cả tấm lòng ưu ái, con người
“tiên tri tiên giác” mẫu mực đó đã khẳng định, ghi nhận kịp thời những đóng góp đáng
kể của giới văn nghệ trong sự nghiệp chung của Tổ quốc, trong phục vụ nhân dân. Với
tư cách của một nhà chính trị - xã hội, Người luôn giúp đỡ văn nghệ tiến lên với tất cả
thiện chí và khả năng của mình vì nền văn nghệ nước nhà hôm nay và mai sau.
Bác đã đi xa, nhưng tư tưởng và tình cảm của người mãi gần gũi với dân tộc Việt nam,
“Xây dựng một nền văn hoá tiên tiến, đậm đà bản sắc văn hoá dân tộc” thực tế là
không thể phủ nhận vai trò to lớn của văn hoá nghệ thuật trong việc xây dựng và phát
triển nhân cách con người một cách toàn diện, hài hoà. Những chủ thể nghệ sĩ sáng
tạo, biểu hiện và định hướng nghệ thuật ngày hôm nay đang ra sức phấn đấu hoà mình
vào công cuộc “Xây dựng nền văn hoá mới, tạo ra một đời sống tinh thần cao đẹp,
phong phú và đa dạng, có nội dung nhân đạo, dân chủ, tiến bộ. Phát huy vai trò văn học
nghệ thuật trong việc nuôi dưỡng, nâng cao tâm hồn Việt Nam. Khẳng định và biểu
dương những giá trị chân chính, bồi dưỡng cái chân, cái thiện, cái mỹ theo quan điểm
tiến bộ, phê phán những cái
lỗi thời thấp kém” .