ĐIÊU KHẮC GỖ DÂN GIAN BANA
Người Bahnar có câu : "khei ning nơng, pơm bơxát" nghĩa là "tháng nghỉ làm nhà mồ", tháng nghỉ đó lại là mùa hội, mùa vui, mùa "uống tháng, ăn năm, trâu đâm, lợn mổ". Không chỉ của người Bahnar mà còn của người Giarai, Êđê và nhiều tộc người khác ở Tây Nguyên. Làm nhà mồ có nghĩa là tổ chức lễ hội bỏ ma hay bỏ mả. Do đó, không phải ngẫu nhiên lễ bỏ mả lại là lễ hội lớn nhất, tưng bừng nhất, vui nhất, mang tính văn hóa nhất và cũng mang tính cộng đồng...
ĐIÊU KHẮC GỖ DÂN GIAN BANA
Người Bahnar có câu : "khei ning nơng, pơm bơxát" nghĩa là "tháng nghỉ làm nhà mồ", tháng
nghỉ đó lại là mùa hội, mùa vui, mùa "uống tháng, ăn năm, trâu đâm, lợn mổ". Không chỉ của
người Bahnar mà còn của người Giarai, Êđê và nhiều tộc người khác ở Tây Nguyên. Làm nhà
mồ có nghĩa là tổ chức lễ hội bỏ ma hay bỏ mả. Do đó, không phải ngẫu nhiên lễ bỏ mả lại là lễ
hội lớn nhất, tưng bừng nhất, vui nhất, mang tính văn hóa nhất và cũng mang tính cộng đồng
nhất của Tây Nguyên. Chính nhà mồ, tượng mồ - những tác phẩm nghệ thuật kiến trúc và điêu
khắc dân gian độc đáo của Tây Nguyên được ra đời vào dịp lễ hội thường niên này.
Người Tây Nguyên quan niệm chết nghĩa là bắt đầu cuộc sống mới ở một thế giới khác - thế giới
bên kia, thế giới của hồn ma. Bởi vậy, khi người chết đã ra đi là ra đi vĩnh viễn để sống cuộc
sống khác. Ngôi nhà mồ, những pho tượng mồ được làm ra để phục vụ cho lễ bỏ mả hay cuộc
chia tay, cuộc vui cuối cùng giữa người sống và người chết. Để người chết ra đi thanh thản và có
cuộc sống đầy đủ ở thế giới bên kia, hôm làm lễ bỏ mả, người sống không chỉ làm nghi thức sinh
thành cho người chết mà còn chia của cải cho người chết đem đi. Cũng như nhiều dân tộc trên
thế giới, ở Tây Nguyên, nghi thức sinh thành được quan niệm và thể hiện qua hành động giao
hoan. Hiện giờ, nghi thức đó không còn nữa, nhưng theo lời kể của các cụ già, trước đây, vào
những đêm bỏ mả trai gái được tự do quan hệ tình ái. Hình ảnh hay khái niệm sinh thành được
thể hiện rất cụ thể và đậm nét ở tượng nhà mồ.
Nếu đến các khu nhà mồ Tây Nguyên ta sẽ như lạc vào cả một mê cung của rừng tượng gỗ với
rất nhiều những hình tượng khác nhau và cách thể hiện khác nhau. Thế nhưng, chỉ cần đi nhiều
một chút, để ý một chút, là sẽ nhận ra một hàng số xuyên suốt qua các nhóm tượng : hình ảnh
về một sự sinh thành. Thông thường, ở hai bên cửa nhà mồ đều có một cặp tượng trai gái hoặc
đang phô bày cơ quan sinh dục của mình hoặc đang giao hoan. Đứng bên cặp tượng trai gái đó,
là tượng người đàn bà chửa, còn ở các góc rào xung quanh nhà mồ là tượng những hài nhi
đang ngồi.
Mặc dầu khi được hỏi, đồng bào thường trả lời là làm tượng nhà mồ cho vui, cho đẹp, nhưng
tính phổ biến của ba loại tượng vừa kể trên khiến chúng tôi nghĩ rằng, lớp tượng mồ đầu tiên là
lớp tượng biểu hiện ý niệm về sự sinh thành. Sở dĩ chúng tôi gọi lớp tượng này là lớp tượng đầu
tiên vì ở không ít khu nhà mồ, nhất là ở các vùng xa ta chỉ gặp ba hình ảnh : Giao hoan, đàn bà
chửa và hài nhi. Vì để thể hiện một hình tượng, một ý niệm, nên những con người ở lớp tượng
mồ cổ không phải là một con người cụ thể mà là "con người chung", "con người khái quát" hay
"con người vũ trụ", còn ngôn ngữ của điêu khắc là ngôn ngữ gợi chứ không tả. Một điều khá đặc
biệt và đáng lưu ý nữa của lớp tượng mồ thứ nhất này là bố cục đồng hiện ý - ba hình ảnh hay
ba hành động diễn ra trong ba thời gian kế tiếp nhau : giao hợp, chửa, hình hài nhi, được thể
hiện cùng một lúc trên một mặt phẳng của lối rào quanh nhà mồ. Do vậy, chúng tôi gọi phong
cách đầu của tượng nhà mồ Tây Nguyên là phong cách biểu tượng gợi tả - đồng hiện ghi ý.
Không phải ngẫu nhiên mà người Tây Nguyên gọi những tượng mồ lớp xưa này là "hình" chứ
không phải "tượng" (tiếng Giarai là rup, tiếng Bahnar là mêu).
Nếu thống kê hết tên gọi rồi xếp vào một bảng danh mục, ta sẽ phải ngạc nhiên trước sự phong
phú và đa dạng về nội dung của tượng nhà mồ Tây Nguyên, vì hầu như toàn bộ cuộc sống của
con người đều được nghệ nhân dân gian thể hiện lên các tác phẩm của mình. Thế nhưng cả bức
tranh cuộc sống sinh động đó lại nhằm phục vụ cho người chết. Người Tây Nguyên tạc những
tượng mồ ở nhà mồ để những người đó đi hầu cho người chết ở thế giới bên kia. Tuy nội dung
hay ý nghĩa của các hình tượng thì phong phú như vậy, nhưng đồng bào các dân tộc Tây
Nguyên lại gọi gộp tất cả những tượng mồ loại này vào một nhóm - những người hầu (tiếng
Giarai - hlun, tiếng Bahnar - đích). Rất có thể, cũng như ở nhiều nơi khác trên thế giới, xưa kia ở
Tây Nguyên, người hầu hay tù binh đã bị chôn theo các tù trưởng lớn. Chính dấu ấn của thời
"chiến tranh bộ lạc" xa xưa mà các truyện cổ và sử thi Tây Nguyên thường nói tới, đã còn để lại
dấu ấn lên nội dung nhà mồ. Giờ đây, người Tây Nguyên tạc lên tượng nhà mồ những con
người hay những con vật với một ước muốn là những người mà vật đó sẽ theo hầu hạ người
chết ở thế giới bên kia. Những con người, những con vật ở lớp tượng mồ thứ hai này tuy cụ thể
rồi những cũng vẫn là những con người hay những con vật chung chung : người đánh trống, phụ
nữ giã gạo, thợ rèn, lính Pháp, người thợ chụp ảnh, chàng thanh niên, cô gái, cầu thủ đá bóng,
con voi, con chim, con cú... Tất cả những hình tượng đó nhấp nhô quanh nhà mồ và tạo ra cả
một bức tranh sinh động về cuộc sống để người chết sẽ mang đi sau lễ bỏ mả.
Dần dà, theo thời gian, nội dung của lớp tượng mồ thứ hai đã lấn dần để rồi át hẳn cả lớp nội
dung trước đó. ở nhiều nhà mồ, những tượng đáng lý phải thể hiện ý niệm về sự sinh thành, đã
phải "chuyển mình" thành hình ảnh những người theo hầu người chết : những cặp trai gái giao
hoan biến thành những chàng trai, cô gái, hay đàn ông, đàn bà, những hình ảnh hài nhi biến
thành tượng người buồn, người khóc...
Do nội dung trở nên phong phú hơn, sinh động hơn, gần cuộc sống hơn, nên ngôn ngữ tạo hình
của lớp tượng thứ hai cũng bớt trừu tượng đi để đến với ngôn ngữ của tả. Nếu tượng mồ lớp cũ
trừu tượng và mang tính chất khái quát bao nhiêu thì tượng mồ mới hiện thực và sinh động bấy
nhiêu. Nếu ở các tượng mồ lớp trước tính biểu tượng là chính thì ở tượng mồ lớp sau lại là tính
hiện thực. Thế nhưng, cái thực của tượng mồ lớp thứ hai vẫn được thể hiện chủ yếu bằng các
nét, các khối mang tính gợi và tính khái quát chứ không bằng ngôn ngữ tả đến từng chi tiết.
Chính những đặc tính khái quát chứ không bằng ngôn ngữ tả đến từng chi tiết. Chính những đặc
tính khái quát và gợi cảm của ngôn ngữ tại hình cũng như của hình tượng tạo ra nét hoành tráng
của tượng nhà mồ Tây Nguyên. Những pho tượng mồ, mặc dầu không lớn vì phải khuôn vào
thân cây gỗ, cứ như nở tung ra và vươn cao lên trong không gian.
Dựa vào những đặc trưng của nội dung hình tượng và ngôn ngữ tạo hình, chúng tôi tạm gọi
phong cách thứ hai của tượng nhà mồ Tây Nguyên là phong cách tả thực - trần thuật - một
phong cách gần với phong cách của sử thi.
Trong những thập niên gần đây, những thay đổi trong cuộc sống sinh hoạt và những tiếp xúc mới
rộng rãi hơn đã có những tác động không nhỏ vào tượng mồ Tây Nguyên. Những người thợ tạc
tượng dân gian Tây Nguyên hiện nay thích làm cho tượng của mình giống như thực hơn, cầu kỳ
chi tiết hơn. Vì vậy, tượng nhà mồ mất dần tính trầm tư, khái quát và hoành tráng vốn có của
mình. Nội dung tượng thì ngày càng nhiều thêm, trong khi đó, tính nghệ thuật thì ngày một mất
đi. Bởi thế mà giờ đây lên Tây Nguyên, dù vào mùa đẽo tượng, ta không còn gặp nhiều tác phẩm
nghệ thuật tượng mồ đẹp như xưa nữa.
Theo phong tục của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, tượng mồ được làm ra để phục vụ cho lễ
bỏ mả và chỉ có tác dụng trong những ngày hội lễ mà thôi. Sau lễ bỏ mả, thì ngôi nhà mồ cùng
những tượng mồ cũng bị bỏ luôn. Năm tháng, nắng mưa sẽ dần dà làm hư hỏng rồi tan biến
những tác phẩm nghệ thuật tượng mồ vào với đất. Cả một di sản văn hóa nghệ thuật cứ mất
dần, mất dần và ngày càng suy thoái.
Từ hơn chục năm nay, Trần Phong đã có một niềm say mê đặc biệt đối với nền văn hóa nghệ
thuật dân gian đặc sắc của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Anh đã đi khắp các buôn gần làng
xa, ghi được khá nhiều tư liệu ảnh về đất nước con người Tây Nguyên, về sắc thái văn hóa nghệ
thuật của đồng bào các dân tộc ở đây.
Với sự quan tâm, giúp đỡ của Sở Văn hóa Thông tin - Thể thao tỉnh Gia Lai, mong muốn của
đông đảo bạn bè và những người yêu thích nghệ thuật dân gian Tây Nguyên, Trần Phong đã
chọn từ kho tư liệu ảnh phong phú của mình ra một số ảnh để làm tập sách nhỏ "Điêu khắc gỗ
dân gian Giarai - Bahnar". Nhìn vào tập sách ảnh này, bạn đọc không chỉ được thấy những tác
phẩm điêu khắc độc đáo mà còn có thể hình dung ra được thế nào là nền tượng gỗ đặc sắc của
Tây Nguyên.
Chắc chắn mỗi tấm ảnh trong tuyển tập này sẽ là những tư liệu một đi không trở lại đối với
những ai yêu thích và muốn học hỏi ở tượng gỗ dân gian Tây Nguyên. Những gì mà Trần Phong
đã ghi lại được, dù chỉ cách đây có một năm thôi, hoặc đã hư hỏng, hoặc không còn nữa...
Là người cùng Trần Phong nhiều năm đi điền dã nghiên cứu văn hóa nghệ thuật Tây Nguyên và
giờ đây lại được viết lời giới thiệu cho tập ảnh cho anh, tôi tin rằng bạn đọc sẽ thu được nhiều
điều bổ ích từ cuốn sách này, vì mỗi bức ảnh không chỉ là một tư liệu sống động mà lại được
nhìn qua ống kính của một nghệ sĩ nhiếp ảnh, bạn đọc có thể vừa xem vừa thưởng thức, vừa có
thể dùng làm tài liệu nghiên cứu. Hy vọng rằng đến một lúc nào đó, điều kiện cho phép, Trần
Phong sẽ công bố toàn bộ kho tư liệu ảnh của mình. Còn trước mắt thì, chúng ta tạm bằng lòng
với những gì đang có trong tay...
PTS. Nghệ thuật học Ngô Văn Doanh
