(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
CHÖÔNG 3 ÑIEÀU KHIEÅN ÑCÔ ÑIEÄN MOÄT CHIEÀU
III.1 CAÙC KHAÙI NIEÄM VEÀ TRUYEÀN ÑOÄNG ÑIEÄN:
1. Caùc khaùi nieäm caên baûn:
- TTÑ laø heä thoáng (HT) bieán ñoåi ñieän naêng -> cô naêng cung caáp cho caùc maùy moùc coâng
nghieäp (cung caáp söùc keùo ñieän – electric drive). Truyeàn ñoäng ñieän (electric drive) coøn coù nghiaõ
laø noái truïc baèng ñieän theo sô ñoà sau:
Cô (nguoàn) --> [Maùy phaùt ñieän] --> Ñieän --> [daây daãn] --> [Ñcô ñieän] --> Cô (taûi)
Sô ñoà naøy coù theå gaëp trong caùc phöông tieän vaän taûi (taøu bieån, xe löûa) vaø nhaát laø caùc maùy
moùc caàn nhieàu truïc quay coù phoái hôïp toác ñoä vôùi nhau.
- Caùc phaàn tö maët phaúng taûi vaø ñieåm laøm vieäc: Cuõng nhö caùc boä bieán ñoåi (BBÑ) ÑTCS,
BBÑ ñieän cô coù hai bieán traïng thaùi chính: Momen M vaø toác ñoä ω taïo neân maët phaûng pha M, ω
chia laøm 4 phaàn tö ñaùnh soá töø I ñeán IV. Ñieåm laøm vieäc cuûa ñcô laø moät ñieåm (M,ω) trong maët
phaúng naøy. Vôùi moät boä thoâng soá cuûa ñoäng cô, ta coù moät quan heä M(ω) goïi laø ñaëc tính cô cuûa
ñoäng cô vaø vôùi moät taûi cuï theå, ta coù quan heä momen caûn chuyeån ñoäng theo toác ñoä Mc(ω) goïi laø
ñaëc tính cô phuï taûi.
- Phöông trình caên baûn TÑÑ vaø chuyeån ñoäng: Khi caùc truïc noái cöùng vaø giaû söû khoâng coù
ma saùt nhôùt (tæ leä toác ñoä), ta coù phöông trình caên baûn cuûa chuyeån ñoäng (pt 2 Newton cho chuyeån
ñoäng quay) cho heä thoáng coù thoâng soá taäp trung vaø khoâng ñaøn hoài:
dw
M ñ = M − MC = J Mñ goïi laø momen ñoäng cuûa chuyeån ñoäng quay, J laø
dt
momen quaùn tính toaøn HT qui ñoåi veà truïc ñoäng cô.
dω /dt ñöôïc goïi laø gia toác chuyeån ñoäng.
Töø coù theå suy ra caùc traïng thaùi cuûa ω
Ñcô: M
c
M
M > MC: ñcô taêng toác, M < MC: ñcô giaûm toác ωo
A
M = MC: ñcô khoâng ñoåi toác ñoä hay coøn goïi laø 0
coù ñieåm laøm vieäc xaùc laäp. Ñaây chính laø giao
ñieåm cuûa ñaëc tính cô ñoäng cô vaø phuï taûi.
Ñieåm laøm vieäc xaùc laäp naøy ñöôïc goïi laø oån B
ñònh (tónh) hay caân baèng (beàn) khi coù ngoaïi II I
löïc hay nhieãu laøm ñieåm laøm vieäc thay ñoåi thì M
0
Mñ /Δω < 0. Khi ñoù HT seõ coù gia toác theo 1
chieàu trôû veà ñieåm laøm vieäc cuõ. IV
III
Ví duï: Hình 3.1 cho ta ñaëc tính cô cuûa
ñoäng cô khoâng ñoàng boä rotor loàng soùc vaø ñaëc
tính cô phuï taûi cuûa noù coù trò soá khoâng ñoåi s
(Momen caûn haèng soá). ÔÛ toác ñoä ñoàng boä, Hình 3.1 Ñaëc tính cô ñoäng cô KÑB vaø caùc
momen ñoäng cô baèng 0. A laø ñieåm laøm vieäc oån ñieåm laøm vieäc
ñònh vaø B laø ñieåm laøm vieäc khoâng oån ñònh tónh.
Trang 1/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
2. Ñaëc tính ñieàu chænh cuûa TÑÑ:
Khi ñieàu chænh thoâng soá ñieän, ñaëc tính cô cuûa ñoäng cô thay ñoåi, quyõ ñaïo caùc ñieåm laøm
vieäc ñeå ñoäng cô cung caáp momen max maø khoâng hö hoûng (Mcp) ñöôïc goïi laøñaëc tính ñieàu chænh
cuûa ñoäng cô. Ñaëc tính ñieàu chænh thöôøng ñöôïc theå hieän ôû daïng momen cho pheùp Mcp(ω), hay
coâng suaát cho pheùp Pcp(ω) khi toác ñoä thay ñoåi. Ñaëc tính ñieàu chænh giuùp ta choïn loaïi taûi ñeå taän
duïng khaû naêng ñoäng cô öùng moät phöông aùn ñieàu khieån hay tìm ra phöông aùn ñieàu khieån thích
hôïp vôùi moät loaïi taûi cho tröôùc.
Caùc giôùi haïn cuûa ñoäng cô:
AÙp U < Uñm ; doøng I < Iñm ;
Doøng kích töø ikt < Iktñm hay töø thoâng Φ Mcp = K.Φñm.Iñm = haèng soá . Vaäy ñieàu
khieån aùp phaàn öùng ñoäng cô DC coù ñaëc tính
ñieàu chænh laø momen haèng soá hay coâng suaát
taêng tæ leä toác ñoä, thích hôïp vôùi taûi coù MC Hình 3.2: Ñaëc tính ñieàu chænh ñoäng cô moät
khoâng ñoåi. chieàu kích töø ñoäc laäp
Khi ñieàu khieån aùp töø thoâng (Φ (C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
trung bình.
R: ñieän trôû töông ñöông cuûa caùc suït aùp treân phaàn öùng, L: töï caûm maïch ñieän phaàn öùng,
Tñt = L/R goïi laø haèng soá thôøi gian ñieän töø
ε: Phaûn öùng phaàn öùng cuûa ñoäng cô, luoân ñöôïc boû qua khi khaûo saùt truyeàn ñoäng ñieän.
Ce: Haèng soá ñieän töø cuûa ñoäng cô moät chieàu, tæ leä (heä soá k) vaøo töø thoâng φ cuûa cuoän kích
töø.
M: momen ñoäng cô, ôû cheá ñoä xaùc laäp baèng momen caûn treân truïc.
ω: toác ñoä, tính baèng rad/giaây.
Trong cheá ñoä xaùc laäp, doøng trung bình khoâng ñoåi, suy ra:
1
w = (U − R ⋅ I ) Ñaây laø phöông trình ñaëc tính cô ñcô DC.
Ce
Neáu doøng taûi giaùn ñoaïn, ta khoâng coù quaù ñoä ñieän töø vì doøng ñieän taûi laø nhöõng xung coù
daïng khoâng ñoåi, ñaït cheá ñoä töïa xaùc laäp ngay sau khi thay ñoåi xung ñieàu khieån: Tñt = 0
- Haøm truyeàn BBÑ: Moät caùch gaàn ñuùng, taát caû BBÑ luoân coù daïng moät khaâu treã vì ngoû ra
cuûa noù khoâng theå thay ñoåi giöõa hai laàn phaùt xung ñieàu khieån. Haøm truyeàn BBÑ coù theå ñöôïc
tuyeán tính hoùa thaønh khaâu quaùn tính nhö daïng sau:
K BD
H ( s ) = K BD .e −TBD trong ñoù
1 + sTBD
KBÑ laø tæ soá trung bình aùp ra VO treân aùp ñieàu khieån UÑK ôû ngoû vaøo maïch ñieàu khieånBBÑ.
KBÑ xaùc ñònh töø sô ñoà phaùt xung ñieàu khieån ñeå taïo ra daïng aùp treân taûi töông öùng. KBÑ thay ñoåi
theo cheá ñoä taûi vaø maïch phaùt xung. Nhö ñaõ khaûo saùt, ñeå coù KBÑ khoâng bò aûnh höôûng bôûi taûi,
BBÑ caàn laøm vieäc ôû doøng lieân tuïc.
TBÑ laøhaèng soá thôøi gian, tính baèng trung bình cuûa chu kyø phaùt xung ñieàu khieån (thôøi gian
cuûa hai xung lieân tieáp).
Ví duï: TBÑ cuûa BBÑ aùp DC laø chu kyø T cuûa tín hieäu ñieàu khieån ngaét ñieän. Khi caùc ngaét
ñieän laø transistor, ta coù theå xem BBÑ laø boä khueách ñaïi taùc ñoäng töùc thôøi vì taàn soá ñoùng ngaét cuûa
transistor raát cao.
2. Cheá ñoä haõm cuûa TÑÑ:
a. Khaùi nieäm veà cheá ñoä haõm: Hai truïc toïa ñoä chia maët phaúng ñaëc tính cô ra laøm 4 phaàn
töông öùng vôùi hai cheá ñoä laø vieäc cuûa ñoäng cô:
Phaàn tö I vaø III coù momen M cuøng chieàu toác ñoä ω , P = M.ω > 0, maùy ñieän laøm vieäc
ôû cheá ñoä ñoäng cô: Ñieän naêng --> cô naêng.
ñieänPhaàn tö II vaø IV coù momen M ngöôïc chieàu toác ñoä ω , P = M.ω < 0, maùy ñieän laøm
vieäc ôû cheá ñoä maùy phaùt: Cô naêng --> ñieän naêng. Cheá ñoä naøy coøn goïi laøcheá ñoä haõm vì momen
ñoäng cô choáng laïi chuyeån ñoäng.
Caùc cheá ñoä haõm:
Quan saùt ñoäng cô DC laøm vieäc vôùi nguoàn aùp, ñaëc tính cô laø ñöôøng thaúng phöông trình
treân hình 3.3a.
Trang 3/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
ω
haõ m
taù i sinh
wo I I
+ +
haõ m ñoä ng cô
ñoä ng naê ng
+ _
V V
A
A_
II I M
+
haõ m _ _
III IV ngöôï c
Hình 3.3b: Ñaëc tính cô cuûa ñoäng cô DC kích töø ñoäc laäp Haõm taùi sinh Haõm ngöôïc
Khi w > wO = U/Ce laø toác ñoä khoâng taûi lyù töôûng, ñieåm laøm vieäc di chuyeån sang phaàn tö
thöù II: ta coù cheá ñoä haõm taùi sinh (regenerative braking). Khi ñoù E = Ce .w > U, doøng ñieän ñaûo
chieàu, ñoäng cô bieán thaønh maùy phaùt traû naêng löôïng veà nguoàn.
Khi w < 0 , ñoäng cô ñaûo chieàu quay, ñieåm laøm vieäc di chuyeån sang phaàn tö thöù IV: ta
coù cheá ñoä haõm ngöôïc. Khi ñoù E = Ce .w < 0 cuøng chieàu vôùi aùp nguoàn laøm doøng ñieän taêng cao
öùng vôùi moment haõm lôùn. Tröôøng hôïp naøy xaûy ra khi ta ñoùng nguoàn theo chieàu ngöôïc laïi moät
ñoäng cô ñang quay, ñoäng cô seõ haõm raát nhanh tröôùc khi khôûi ñoäng theo chieàu ngöôïc laïi.
Khi U = 0 , ñoäng cô bieán thaønh maùy phaùt, doøng ñieän I = – E/R ñaûo chieàu laøm cho
momen M = Ce .I < 0 : ñieåm laøm vieäc di chuyeån sang phaàn tö thöù II, ta coù cheá ñoä haõm ñoäng
naêng (dynamic braking). Khi ñoù, cô naêng bieán thaønh ñieän naêng tieâu taùn treân ñieän trôû cuûa maïch.
Cheá ñoä haõm naøy ñöôïc goïi laø ñoäng naêng vì thöôøng ñöôïc duøng ñeå haõm döøng ñoäng cô ñang quay,
naêng löôïng haõm chính laø ñoäng naêng cuûa chuyeån ñoäng.
Ñoäng cô khoâng ñoàng boä cuõng coù nhöõng quaù trình haõm tuông töï khi ta quan saùt ñaëc tính
cô treân hình 3.1. Tröôøng hôïp ñoäng cô laøm vieäc ôû toác ñoä lôùn hôn toác ñoä ñoàng boä ωΟ, M < 0
töông öùng cheá ñoä haõm. Ta coù haõm taùi sinh vì ñoäng cô bieán thaønh maùy phaùt, chuyeån naêng löôïng
veà löôùi AC. Khi ñoù HT caàn nguoàn cô naêng, ví duï ñoäng cô ñang ñöôïc moät ñoäng cô khaùc keùo hay
HT ñang coù naêng löôïng tích tröõ daïng ñoäng naêng hay theá naêng caàn tieâu taùn.
- ÖÙng duïng cheá ñoä haõm trong truyeàn ñoäng ñieän: Ñoäng cô ñieän laøm vieäc ôû cheá ñoä haõm
trong hai tröôøng hôïp:
* Haõm döøng ñoäng cô ñang quay hay giaûm toác ñoä: Ñeå döøng hay giaûm toác nhanh ñoäng cô
ñang quay ôû toác ñoä cao, ñoäng naêng cuûa boä phaän chuyeån ñoäng caàn ñöôïc tieâu hao. Cheá ñoä haõm
cho pheùp bieán ñoåi cô naêng naøy thaønh ñieän naêng töông öùng vôùi momen haõm, chæ toàn taïi trong
quaù trình quaù ñoä.
* Haõm ñoäng cô bò keùo do moät ngoaïi löïc, ví duï nhö haï taûi theá naêng hay xaû cuoän giaáy hay
toân. Löïc haõm cuûa ñoäng cô caân baèng löïc keùo laøm heä thoáng chuyeån ñoäng ñeàu. Khi ñoù ñoäng cô
laøm vieäc nhö maùy phaùt, bieán ñoåi cô naêng thaønh ñieän naêng.
b. Cheá ñoä haõm taùi sinh cuûa heä thoáng truyeàn ñoäng BBÑ ñoäng cô:
Ñeå giuùp ñoäng cô laøm vieäc ôû cheá ñoä haõm, BBÑ caàn coù khaû naêng nghòch löu – chuyeån
naêng löôïng ñieän töø taûi veà nguoàn. Löu yù khoâng phaûi BBÑ naøo cuõng coù khaû naêng naøy, ví duï nhö
caùc boä bieán ñoåi sau khoâng theå nghòch löu: Chænh löu ñieàu khieån pha, sô ñoà chỉnh lưu ñieàu khieån
khoâng hoaøn toaøn (SCR + D), BBÑ aùp DC sô ñoà 1 phaàn tö (1 quadrant) maët phaúng taûi.
Trang 4/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
BBÑ aùp DC sô ñoà 2 phaàn tö cho pheùp haõm taùi sinh ñoäng cô DC deã daøng vì noù laøm vieäc
ñöôïc ôû phaàøn tö I vaø II: VO > 0 vaø IO coù theå ñaûo chieàu. Chæ caàn giaûm trung bình aùp ra VO nhoõ
hôn söùc ñieän ñoäng E cuûa ñoäng cô, doøng taûi IO = (VO – E) / R ñaûo chieàu, M < 0 ñöa ñoäng cô vaøo
cheá ñoä haõm.
+
D1
S1
Io E>0
V
D2 Vo
_ S2
-
Hình 3.4.a:HT truyeàn ñoäng duøng ñoäng cô DC
vaø BBÑ aùp DC, sô ñoà laøm vieäc 2 phaàn tö Hình 3.4.b: Quyû ñaïo pha khi haõm döøng
BBÑ hai phaàn tö (haõm taùi sinh) baèng caùch
giaûm daàn VO veà 0.
Ví duï1: (hình 3.4b) Ñieàu khieån haõm ω
döøng xe ñieän chaïy baèng BBÑ hai phaàn tö vaø
nguoàn accu (hình 3.4.a). Giaõ söû xe ñang chaïy
vôùi toác ñoä w1 (ñieåm A) vaø ta muoán döøng
nhanh. Coù theå ngaét ñieän ñoäng cô vaø söû duïng
thaéng cô khí , khi ñoù ñoäng naêng chuû yeáu bieán
thaønh nhieät do masaùt. Nhöng neáu ta giaûm daàn
aùp ra VO cuûa BBÑ, doøng ñieän IO seõ ñaûo
M
chieàu, ñoäng cô bieán thaønh maùy phaùt vaø BBÑ
seõ laøm vieäc trong cheá ñoä taêng aùp, naïp naêng
löôïng trôû veà accu. Vì theá phöôngphaùp naøy
ñöôïc goïi laø haõm taùi sinh. Hình 3.4.c: Quyû ñaïo pha khi haõm döøng
duøng ñieän trôû (haõm ñoäng naêng).
Ví duï2: (hình 3.4b)ø Ñeå döøng nhanh ñoäng cô DC, ngöôøi ta coù theå ngaét nguoàn, noái taét phaàn
öùng baèng moät R nhoû. Ñoäng cô bieán thaønh maùy phaùt, doøng ñieän ñaûo chieàu taïo ra momen haõm vaø
ñoäng naêng HT seõ tieâu taùn trong maïch phaàn öùng, phöông trình ñaëc tính cô ñoäng cô khi haõm
R
laø: ω = − M , Momen haõm giaûm nhanh khi toác ñoä veà khoâng (hình 3.4c)..
( kφ )
2
Trong khi ñoù, quy trình Chænh löu Diod Nghòch löu nguoàn aùp
haõm ôû ñoäng cô DC duøng chænh
L
löu ñieàu khieån pha phöùc taïp hôn R
nhieàu nhö seõ trình baøy trong caùc
C Q7 A B C
muïc sau cuûa chöông naøy.
Ñoái vôùi bieán taàn nguoàn aùp coâng
suaát trung bình vaø beù (hình 3.5),
ñaàu vaøo thöôøng laø chænh löu diod Hình 3.5: Maïch ñoäng löïc bieán taàn coù khaâu trung gian
neân BBÑ khoâng traû naêng DC vaø nghòch löu nguoàn aùp.
Trang 5/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
löôïng veà löôùi ñöôïc nhöng boä nghòch löu nguoàn aùp laïi coù ñaëc tính thuaän nghòch. Khi taûi boä
nghòch löu laø ñoäng cô khoâng ñoàng boä laøm vieäc trong traïng thaùi haõm, cô naêng ñöôïc bieán thaønh
ñieän naêng vaø chæ coù theå tích tröõ ôû tuï loïc C. IGBT Q7 vaø ñieän trôû R coù nhieäm vuï tieâu thuï naêng
löôïng naøy ñeå traùnh quaù aùp maïch ñieän moät chieàu. Vieäc haõm chuyeån ñoäng baèng ñieän trong ñoù
tieâu thuï ñieän naêng (töø cô naêng bieán thaønh) qua ñieän trôû ñöôïc goïi laø haõm ñoäng naêng (dynamic
braking). ÔÛ bieán taàn coâng suaát lôùn, chænh löu ñaàu vaøo phaûi duøng SCR vôùi khaû naêng laøm vieäc ôû
phaàn tö thöù hai, khi ñoù naêng löôïng seõ ñöôïc traû veà löôùi: haõm taùi sinh.
4. Caùc baøi toaùn cuûa TÑÑ:
- Ñieàu khieån momen: Ngoaøi baøi toaùn ñieàu khieån momen trong quaù trình taêng, giaûm toác,
trong raát nhieàu tröôøng hôïp caàn phaûi ñieàu khieån momen trong cheá ñoä xaùc laäp. Coù theå keå:
* Yeâu caàu baûo veä quaù taûi (cô vaø ñieän) vì momen khi laøm vieäc tæ leä vôùi doøng ñieän
qua ñoäng cô do söï coá hay khi lam vieäc bình thöôøng (ñaëc tính maùy xuùc) baûo veä doøng
cuûa BBÑ.
* Moät soá daïng taûi yeâu caàu laøm vieäc ôû momen hay löïc keùo ñaët tröôùc, ví duï nhö
caùc phöông tieän vaän taûi do ngöôøi laùi khoâng theå ñieàu khieån töï ñoäng theo toác ñoä, caùc cô
caáu cuoän giaáy, saûn phaåm daïng baêng caàn toác ñoä thay ñoåi theo ñöôøng kính cuoän.
- Ñieàu khieån toác ñoä: Laø baøi toaùn quen thuoäc, toác ñoä luoân aûnh höôûng chaát löôïng vaø naêng
suaát cuûa maùy moùc. Do ñoù ñieàu chænh vaø oån ñònh toác ñoä cho truyeàn ñoäng caùc maùy moùc coâng luoân
laø baøi toaùn caên baûn cuûa TÑÑ.
- Ñieàu khieån vò trí: trong moät soá maùy moùc, ta caàn ñieàu khieån vò trí moät boä phaän coâng taùc
ví duï nhö toaï ñoä ñieåm khoan, vò trí boác dôõ taûi trong caàu truïc töï ñoäng (khoâng ngöôøi ñieàu khieån),
buoàng thang maùy. Hai baøi toaùn quan troïng cuûa ñieàu khieån vò trí laø:
* Taùc ñoäng nhanh: Toái thieåu thôûi gian di chuyeån. Baøi toaùn naøy thöôøng keát hôïp
vôùi caùc yeâu caàu khaùc nhö haïn cheá gia toác, toác ñoä.
* Döøng chính xaùc vaø haïn cheá voït loá: Ñaây laø moät yeâu caàu daãn ñeán giaûm tính taùc
ñoäng nhanh, theo ñoù ñoäng cô phaûi di chuyeån daàn ñeán vò trí ñích khoâng voït loá vaø giaûm toái
thieåu sai soá.
Baøi toaùn ñieàu khieån vò trí nhö vaäy thöôøng ñöôïc giaûi quyeát baèng caùch choïn sô ñoà ñieàu
khieån thích hôïp vaø tính toaùn tín hieäu ñaët theo quyõ ñaïo pha chuyeån ñoäng toái öu. Quyõ ñaïo pha
chuyeån ñoäng toái öu coù theå moâ taû ñôn giaûn laø heä thoáng caàn coù ñoà thò thích hôïp cho toác ñoä, gia
toác khi khôûi ñoäng, hoaït ñoäng vaø giaûm toác tröôùc khi ñeán ñích.
Ví duï: Duøng Simulink ñeå moâ phoûng quaù trình ñieàu khieån vò trí khi hieäu chænh 3 voøng toái öu
module khi tín hieäu ñaàu vaøo laø haøm naác vaø haøm doác.
Trang 6/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
+ 1 10 10 1
- 10 pmult([1 0],[0.5 1])(s) s 10s
Sum1 H1
Hieäu chænh M P1 H3 H2
Mux
+ 1
10
- 20 Auto-Scale
Graph
Sum2 Gain1
Hieäu chænh toác ñoä P2
Mux
+ 2.5
Ñaët 5.u(t) - 1 Moâ hình hieäu chænh 3 voøng toái öu mo dule,
Sum3 Giaû söû ñoái töôïng coù 2 tích phaân
Hieäu chænh vò trí P3 Caùc khaâu baûo hoøa ôû +/- 4 ñôn vò
Hình 3.6: Moâ hình Simulink hieäu chænh 3 voøng toái öu module.
Momen, toác ñoä, vò trí laø
ba bieán traïng thaùi cuûa truyeàn
ñoäng ñieän vaø ta coù theå söû duïng
ñieàu khieån toïa ñoä. Khi ñoù, ta coù
theå ñieàu khieån vò trí (voøng
ngoaøi cuøng) vôùi momen, toác ñoä
(caùc voøng trong) ñöôïc giöõ
trong giôùi haïn ñònh tröôùc.
Duøng Simulink moâ
phoûng HT vaø keát quaû hieäu
chænh 3 voøng thaønh toái öu
module ñöôïc trình baøy treân
hình 3.6. Trong ví duï naøy, hieäu Hình 3.7a: Keát quaû khaûo saùt moâ hình vôùi tín hieäu ñaët haøm naác.
chænh P ñöôïc duøng vì caùc haøm
truyeàn ñoái töôïng ñeàu coù tích
phaân, giaû söû naøy tuy khoâng phuø
hôïp ñoäng cô thöïc nhöng khoâng
laøm thay ñoåi yù nghóa cuûa
phöông phaùp. Töø ñoà thò, khi toác
ñoä haèng soá, vò trí taêng tuyeán
tính theo thôøi gian, momen
ñoäng cô khi ñoù gaàn baèng khoâng
vì ñoäng cô khoâng coù momen
caûn. Quaù ñoä toác ñoä coù daïng
cuûa ñöôøng cong baäc hai tôùi
haïn.
Hình 3.7b: Keát quaû khaûo saùt moâ hình vôùi tín hieäu ñaët haøm doác
- Ñieàu khieån theo baùm (tuøy ñoäng): Laø moät daïng ñieàu khieån vò trí, khi vò trí ñaët thay ñoåi
Trang 7/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
theo thôøi gian vaø nhö vaäy ñoäng cô caàn phaûi taùc ñoäng ñuû nhanh ñeå coù theå baùm theo.
Hình 3.7 cho thaáy hieäu chænh thaønh toái öu module khoâng ñaït yeâu caàu baùm theo haøm
doác. Nhö ta ñaõ bieát, ñeå voâ sai vôùi haøm doác caàn phaûi hieäu chænh toái öu ñoái xöùng. Ta coù theå döïa
vaøo sô ñoà khoái hình 3.6 ñeå hieäu chænh toái öu ñoái xöùng cho khaâu vò trí ñeå kieåm tra. Trong thöïc teá,
ngoaøi phaàn hieäu chænh toïa ñoä, ngöôøi ta coøn ñöa vaøo caùc phaûn hoài/hieäu chænh song song ñeå caûi
thieän ñaëc tính quaù ñoä khi duøng maïch analog. Khi ñieàu khieån soá, thoâng soá PID seõ ñöôïc ñieàu
chænh töï ñoäng trong quaù trình laøm vieäc, thích hôïp vôùi traïng thaùi heä thoáng vaø chaát löôïng ñoäng
hoïc mong muoán trong töøng giai ñoaïn.
5. Quaù trình khôûi ñoäng:
Ñoäng cô ñieän laø moät taûi ñoäng: vôùi cuøng doøng ñieän, suït aùp qua noù taêng theo toác ñoä quay.
Do ñoù khi ñoùng tröïc tieáp vaøo löôùi ñeå khôûi ñoäng, doøng qua ñoäng cô luoân luoân lôùn. Doøng ñieän naøy
coù theå töø 5 ñeán 7 laàn doøng ñònh möùc, coù theå gaây suït aùp laøm aûnh höôûng caùc taûi khaùc trong löôùi
ñieän. Nhaát laø ñoái vôùi taûi ñoäng cô, suït aùp lôùn coù theå khieán caùc ñoäng cô naøy suït toác vaø taêng doøng.
Vì vaäy khi coâng suaát ñoäng cô khaù lôùn hay ôû caùc khu vöïc yeâu caàu chaát löôïng ñieän naêng cao,
nguôøi ta caàn coù boä khôûi ñoäng. Khi ñoù doøng ñieän seõ ñöôïc giôùi haïn ôû giaù trò cho pheùp. Khi giaûm
doøng khôûi ñoäng, ta caàn ñeå yù ñeán momen khôûi ñoäng , noù caàn phaûi lôùn hôn momen caûn ñeå HT coù
theå taêng toác.
Boä khôûi ñoäng coøn coù khaû naêng ñieàu khieån momen ñoäng ñeå haïn cheá öùng suaát trong caùc
phaàn töû chuyeån ñoäng, nhaèm traùnh hö hoûng, taêng ñoä beàn ví duï nhö ôû baêng taûi, thieát bò coâng
nghieäp giaáy, in, vaûi... Ñieàu naøy cuõng töông ñöông vôùi vieäc giôùi haïn gia toác cuûa chuyeån ñoäng.
Trong caùc boä khôûi ñoäng chaát löôïng cao ta coù theå ñaët tröôùc thôøi gian khôûi ñoäng hay taêng
toác (acceleration) töông öùng vôùi moät daïng ñöôøng cong taêng toác choïn tröôùc, coù theå laø haøm doác
(RAMP) hay chöõ S. Thôøi gian khôûi ñoäng daøi gia toác nhoû hay momen ñoäng, öùng suaát nhoû.
Töông töï ta cuõng coù theå choïn thôøi gian vaø daïng cuûa ñöôøng cong giaûm toác (deceleration).
III.2 TÑÑ ÑCÔ DC DUØNG CHÆNH LÖU ÑIEÀU KHIEÅN PHA:
1. Sô ñoà khoái:
Ñeå ñieàu khieån toác ñoä ñoäng cô DC töø löôùi coâng nghieäp, boä chænh löu coù theå ñöôïc duøng ñeå
cung caáp aùp phaàn öùng vaø doøng kích töø nhö trình baøy treân hình.
- Trong caùc HT TÑÑ ñoäng cô DC CL Diod
CL SCR ÑC hay SCR
duøng BBÑ, göôøi ta thöôøng duøng ñoäng cô kích Löôùi
töø ñoäc laäp hay hoãn hôïp, ít khi duøng ñoäng cô
α
noái tieáp vì khoù ñieàu chænh: toác ñoä taêng raát
cao khi khoâng taûi. Maïch kích
Ñoàng boä
- ÔÛ coâng suaát nhoû ñeán trung bình vaø Uñk
khoâng ñaûo chieàu, boä chænh löu ñieàu khieån Phaûn hoài
Hieäu
khoâng hoaøn toaøn (SCR + Diod) coù theå ñöôïc chænh
duøng vì kinh teá vaø ñôn giaûn. ÔÛ coâng suaát
trung bình vaø lôùn hay khi caàn laøm vieäc ôû cheá Ñaët toác ñoä
ñoä haõm, boä chænh löu ñieàu khieån toaøn phaàn Boä ñieà u khieå n
luoân ñöôïc söû duïng. BBÑ ñaûo chieàu seõ ñöôïc
xeùt ñeán khi caàn ñaûo chieàu ñoäng cô hay traû naêng löôïng veà löôùi thöôøng xuyeân.
- Chænh löu ñieàu khieån pha chæ duøng cho maïch kích töø khi caàn hoaït ñoäng ôû toác ñoä cao
Trang 8/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
hôn toác ñoä cô baûn, vaø nhö ta ñaõ bieát töø ví duï ôû muïc III.1.2, töø thoâng chæ ñöôïc giaûm khi aùp ñaõ
taêng ñeán giaù trò ñònh möùc.
2. Sô ñoà ñieàu khieån HT chænh löu - Ñcô:
Ñieän aùp
Ñieàu khieån R
BBÑ Khoái
2
phaùt xung R
2
300/5 A 4
kích SCR 4
phaûn hoài 300/5 A TI 2
doøng
3
3
POT
TI 1
1
Ñieàu Khieån doøng
1
Hình 3.8b
hình 3.8a
Vôùi baøi toaùn ñieàu khieån momen vaø toác ñoä, sô ñoà ñieàu khieån toïa ñoä cho boä nguoàn DC ôû
chöông 2 ñeàu coù theå duøng laïi cho HT ñieàu khieån toác ñoä ñoäng cô DC khi ñeå yù momen tæ leä vôùi
doøng ñieän ñoäng cô vaø toác ñoä laø ñaïi löôïng caàn ñieàu khieån ñöôïc phaûn hoài ôû voøng ngoaøi thay cho
ñieän aùp.
ÔÛ caùc ñoäng cô coâng suaát beù hay ôû moät soá maïch ñieàu khieån ñôn giaûn, voøng doøng ñieän chæ
laø maïch ngaét duøng BJT nhö hình 3.8a. Khi ñoù transistor laø moät ñieän trôû thay ñoåi, noù laøm giaûm
aùp ñieàu khieån UÑK deán maïch kích giaûm aùp ra vaø giaûm doøng ra töông öùng vôùi vò trí cuûa bieán
trôû POT, sao cho aùp treân cöïc BE cuûa BJT baèng 0.6 V. Tín hieäu doøng coù theå laáy qua moät shunt +
maïch khueách ñaïi caùch ly (ôû caùc HT chaát löôïng cao) hay duøng bieán doøng ôû tröôùc chænh löu neáu
doøng löôùi khoâng coù thaønh phaàn DC (hình 3.8b). Do taûi khoâng coù trung tính, chæ caàn hai bieán
doøng laø ñuû cho heä thoáng 3 pha.
Ñeå ñieàu khieån toác ñoä, toát nhaát laø phaûn hoài toác ñoä. Coù theå duøng maùy phaùt toác laø loaïi maùy
phaùt ñieän ñaëc bieät, coù ngoû ra tæ leä tuyeán tính vôùi toác ñoä quay. Coù ba loaïi: Maùy phaùt toác DC, AC
( tacho generator) coù ngoû ra laø ñieän aùp vaø xung (pulse tacho generator) cho ra chuoãi xung coù taàn
soá tæ leä tuyeán tính vôùi toác ñoä quay. Ta caàn chænh löu vaø loïc phaúng cho ngoû ra AC tacho
generator vaø bieán ñoåi taàn soá ra ñieän aùp cho phaùt toác xung (coøn ñuôïc goïi laø boä maõ hoùa goùc
quay töông ñoái – incremental rotary encoder) khi söû duïng caùc boä ñieàu khieån analog ñöôïc trình
baøy trong chöông 2.
Khi khoâng caàn chính xaùc, ta coù theå phaûn hoài ñieän aùp ngoû ra boä bieán ñoåi ñeå giöõ oån ñònh
aùp ra vaø buø suït toác do taûi (doøng ñieän) thay ñoåi. Ngöôøi ta coøn goïi laø nguyeân taéc phaûn hoài aâm aùp,
döông doøng khi ñeå yù ñeán daáu cuûa caùc phaûn hoài. Coù theå CM (lyù thuyeát) laø vôùi caùc tæ leä thích hôïp,
phaûn hoài naøy cho ta phaûn hoài toác ñoä, khi ñoù noù ñöôïc goïi laø phaûn hoài caàu toác ñoä. (xem laïi hình
II.4.8)
Baøi taäp: Tìm heä soá α, β ñeå phaûn hoài aâm ñieän aùp Uñc vaø phaûn hoài döông doøng I töông
ñöông phaûn hoài aâm toác ñoä ω.
Höôùng daãn: Ñoàng nhaát hai veá bieåu thöùc aùp phaûn hoài Ufh = – α.Uñc + β.I ≡ – γ.ω, vôùi γ
laø heä soá tæ leä.
3. Haøm truyeàn boä chænh löu vaø daïng aùp ñoàng boä – aûnh höôûng cuûa doøng giaùn ñoaïn:
AÙp duïng caùc tính chaát chung cuûa haøm truyeàn BBÑ (muïc II.1 5) cho sô doà chænh löu, ta coù
caùc nhaän seùt sau:
- Haèng soá thôøi gian TBÑ cuûa chænh löu ñieàu khieån pha baèng 20/m (ms) khi taàn soá löôùi laø
Trang 9/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
50 Hz, m laø soá xung.
- Heä soá khueách ñaïi KBÑ thay ñoåi theo cheá ñoä doøng taûi vaø maïch phaùt xung. Khi doøng taûi
lieân tuïc (L taûi ñuû lôùn hay ôû boä chænh löu ñaûo chieàu ñieàu khieån chung) KBÑ chæ phuï thuoäc maïch
ñieàu khieån. Bieåu thöùc cho trung bình aùp ngoû ra:
1
Vo = Vdo.cosα khi ñieàu khieån hoaøn toaøn hay Vo = Vdo (1 + cos α ) khi ñieàu khieån khoâng
2
hoaøn toaøn. Vdo laø trung bình aùp ra chænh löu diod. Quan heä α vaø aùp ñieàu khieån Uñk xaùc ñònh töø
sô ñoà phaùt xung. Coù theå chöùng minh deã daøng laø chæ khi duøng boä phaùt xung theo nguyeân lyù so
saùnh vaø ñoàng boä cosin , KBÑ môùi coù theå laø haèng soá. Thaät vaäy, khi ñoù α = cos −1 (U dk / U db max ) suy
ra K BD = Vo / U dk = Vdo / U db max .
- AÛnh höôûng cuûa doøng giaùn
ñoaïn: Nhö ta ñaõ bieát, maïch ñoäng
löïc khoâng coù quaùn tính ñieän töø khi
doøng giaùn ñoaïn. Ñieàu naøy aûnh
höôûng khaù lôùn ñoái vôùi ñoäng hoïc cuûa
heä thoáng söû duïng chænh löu ñieàu
khieån pha: haøm truyeàn hieäu chænh
HT khi doøng lieân tuïc vaø giaùn ñoaïn
laø khaùc nhau. Khi caàn chaát löôïng
ñoäng hoïc cao, ngöôøi ta söû duïng hai
boä hieäu chænh cho hai tröôøng hôïp
doøng taûi, duøng moät boä kieåm tra
doøng baèng khoâng ñeå choïn boä hieäu
chænh laøm vieäc.
4. Haõm ñoäng cô DC: ( Söï
laøm vieäc 2 phaàn tö maët phaúng ñaëc
tính cô cuûa HT chænh löu ñoäng cô
DC).
Ta ñaõ bieát boä chænh löu ñieàu
khieån hoaøn toaøn coù theå laøm vieäc ôû 2
phaàn tö thöù I töông öùng vôùi cheá ñoä
chænh löu vaø phaàn tö thöù IV öùng vôùi
cheá ñoä nghòch löu. Trong cheá ñoä
ñoäng cô, HT laøm vieäc ôû phaàn tö thöù
I: VO, E > 0.
Muoán haõm döøng moät ñoäng
cô ñang quay, ñaàu tieân ta giaûm VO
baèng caùch taêng α, ñeå doøng qua
ñoäng cô giaûm veà 0 (t2). Sau ñoù
khoùa xung kích SCR vaø ñaûo cöïc Hình 3.9: Haõm vaø ñaûo chieàu ñoäng cô moät chieàu khi duøng
tính ñoäng cô ñeå chuaån bò cho cheá ñoä contactor ñaûo chieàu
nghòch löu. Ñeå haïn cheá doøng qua BBÑ khi kích xung trôû laïi, ta taêng goùc α ñeán giaù trò
max töông öùng vôùi aùp nghòch löu cöïc ñaïi vaø giaûm daàn (t3). Khi trò soá tuyeät ñoái |VO| baét ñaàu beù
hôn trò soá tuyeät ñoái cuûa söùc ñieän ñoäng |E| ñoäng cô, doøng ñieän xuaát hieän trôû laïi (t4) vaø ta coù quaù
Trang 10/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
trình haõm. Goùc kích α giaûm daàn cuøng vôùi bieân ñoä cuûa E khi toác ñoä ñoäng cô giaûm ñeå duy trì
momen haõm cho ñeán khi ñoäng cô döøng (t5).
Vieäc ñöa goùc ÑK pha α veà giaù trò max khi haõm ñeå traùnh quaù doøng ñöôïc goïi laø kyõ thuaät
“PHASE BACK”, noù ñaûm baûo trung bình aùp ra khi ñoùng ñieän luoân beù hôn (soá ñaïi soá) söùc phaûn
ñieän, neân doøng ñieän qua maïch khi noái söùc phaûn ñieän vaøo BBÑ luoân baèng khoâng. Ñeå doøng ñieän
khoâng cho doøng vöôït quaù giaù trò cho pheùp trong quaù trình haõm, toác ñoä giaûm goùc α phaûi töông
öùng vôùi toác ñoä giaûm söùc ñieän ñoäng taûi E vì I = (VO – E)/R . Voøng ñieàu khieån momen (doøng
ñieän cuõng coù khaû naêng haïn cheá doøng khi quaù ñoä.
Ta coøn gaëp laïi kyõ thuaät naøy trong caùc sô ñoà ñieàu khieån TÑÑ ñaûo chieàu quay.
5.TÑÑ ñaûo chieàu quay:
a. Caùc sô ñoà: Vo
Chænh löu ñieàu khieån pha duø coù theå cung caáp aùp ra > 0 vaø
< 0 nhöng doøng ra chæ cho pheùp > 0 (laøm vieäc phaàn tö thöù I vaø IV
cuûa maët phaúng taûi VO, IO) hình 3.10a . Ñeå coù theå ñaûo chieàu doøng Phaàn tö I Io
ñieän taûi, coù hai sô ñoà chính:
- Söû duïng caùc tieáp ñieåm ñaûo chieàu (hình 3.10 b vaø c): Hình
veõ ñang coù tieáp ñieåm T ñoùng, cung caáp 1 chieàu doøng taûi, neáu T Phaàn tö IV
ngaét vaø N ñoùng doøng taûi seõ ñöôïc pheùp ñaûo chieàu.
Hình 3.10a
Io
+ + _
T N Löôùi
Taûi Taûi
Löôùi Löôùi
_ N T _ +
Hình 3.10 Sô ñoà nguyeân lyù: (a) Ñaûo chieàu duøng tieáp ñieåm (b) BBÑ ñaûo chieàu
- BBÑ ñaûo chieàu: Goàm hai boä chænh
löu cung caáp hai chieàu doøng taûi, hình 3.10.(c) A T1 T2 T3
i
laø sô ñoà nguyeân lyù vaø hình 3.10.(d) laø sô ñoà B o
KCB
cuï theå vôùi caùc boä chænh löu hình tia. C v
o1
b. Nguyeân lyù ñieàu khieån BBÑ ñaûo
chieàu: T4 T5 T6 v Taûi
o
Ñeå hai BBÑ cung caáp cuøng giaù trò VO v
o2
cho taûi, caùc goùc ñk pha cuûa hai BBÑ seõ coù N
quan heä nhö sau khi giaû söû doøng taûi laø lieân
tuïc: hình 3.10.d
BBÑ 1 cung caáp aùp trung bình VO1 vôùi goùc α1, BBÑ 2 cung caáp aùp VO2 vaø α2.
VO =VO1 = Vdo.cos α1 = VO2 = -Vdo.cos α2 => cos α1 = - cos α2 hay α1 + α2 = π
neáu α1 > 0 : BBÑ 1 laø chænh löu => α2 < 0 : BBÑ 2 laø nghòch löu.
Duøø caùc trò trung bình hai BBÑ laø baèng nhau, giaù trò töùc thôøi cuûa chuùng khoâng baèng nhau
laøm xuaát hieän doøng ñieän caân baèng (coøn goïi laø tuaàn hoaøn – circulation) chæ chaïy qua hai boä
chænh löu khi chuùng cuøng laøm vieäc. Doøng caân baèng coù theå raát lôùn neáu ta khoâng coù toång trôû haïn
cheá chuùng. Ngöôøi ta coù caùc caùch ñieàu khieån sau:
- Ñieàu khieån rieâng: Moãi luùc chæ cho moät boä chænh löu laøm vieäc töông öùng vôùi chieàu doøng
Trang 11/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
ñieän hoaït ñoäng hay mong muoán. Nhö vaäy khoâng coù doøng caân baèng. Vôùi cuøng ñieän aùp VO treân
taûi, khi ñaûo chieàu doøng thì moät BBÑ laø chænh löu, boä coøn laïi laø nghòch löu vaø ngöôïc laïi.
Nghòch löu Chænh löu
Ñieàu khieån
Ñieàu khieån
chung hay hoån
rieâng
hôïp
Hình 3.11a: Ñaêïc tính cô truyeàn ñoäng ñaûo chieàu khi ñieàu khieån chung vaø rieâng.
Öu ñieåm quan troïng cuûa
vieäc ñieàu khieån rieâng laø maïch
ñoäng löïc reû tieàn, hieäu suaát cao
hôn ñieàu khieån chung. Nhöôïc
ñieåm laø maïch ñieàu khieån phöùc
taïp vaø ñaëc tính ñoäng keùm, caàn coù
thôøi gian caû hai BBÑ khoâng laøm
vieäc khi chuyeån BBÑ laøm vieäc ñeå
traùnh tröôøng hôïp coù theå caû hai
BBÑ cuøng daãn ñieän.
- Ñieàu khieån chung (ñoàng
thôøi): Hai BBÑ cuøng coù xung
ñieàu khieån nhöng chæ coù moät boä
coù doøng taûi, doøng caân baèng ñöôïc
haïn cheá baèng cuoän khaùng KCB
vaø qui luaät ñieàu khieån thích hôïp.
Coù hai caùch phoái hôïp : tuyeán tính
vaø phi tuyeán.
• Phoái hôïp tuyeán tính:
Goïi α1, α2 laø goùc ñieàu
khieån pha hai boä chænh
löu. Caùc aùp trung bình
VO1 = VO2 = VO cho ta
α1 = π - α2, töông töï
nhö ñaõ khaûo saùt ôû ñieàu
khieån rieâng. AÙp treân
cuoän khaùng caân baèng
vcb = vo1 – vo2
khoâng coù thaønh phaàn
moät chieàu (trò trung Hình 3.11b Haõm vaø ñaûo chieàu ñoäng cô khi duøng BBÑ ñaûo
bình baèng 0) coù theå chieàu ñieàu khieån chung
tính töông töï nhö khaùng caân baèng cuûa boä chænh löu saùu pha coù khaùng caân baèng. Doøng
Trang 12/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
caân baèng coù taùc duïng laøm doøng qua caùc BBÑ luoân lieân tuïc.
• Phoái hôïp phi tuyeán: Ñeå giaûm nhoû kích thöôùc cuoän khaùng caân baèng trong khi vaãn haïn
cheá doøng caân baèng ôû giaù trò mong muoán, ngöôøi ta ñieàu khieån cho aùp ra nghòch löu lôùn
hôn aùp ra chænh löu:
α2 = π + δ - α1 hay α1 + α2 > π
Ñieàu khieån chung coù lôïi laø maïch ñieàu khieån ñôn giaûn, doøng taûi luoân lieân tuïc. Baát lôïi laø
taêng giaù thaønh vaø toån hao coâng suaát cao do coù doøng caân baèng. Hình 3.11b cho ta quaù trình quaù
ñoä cuûa BBÑ ñaûo chieàu ñieàu khieån chung khi haõm vaø ñaûo chieàu ñoäng cô moät chieàu. Ñeå yù hai
BBÑ luoân coù doøng ñieän (toái thieåu laø doøng caân baèng), quaù ñoä xaûy ra moät caùch lieân tuïc.
- Ñieàu khieån hoån hôïp: Sô ñoà ñieàu khieån hoån hôïp coù maïch ñoäng löïc nhö sô ñoà ñieàu khieån
chung vaø ñieàu khieån chung khi doøng taûi beù vaø ñieàu khieån rieâng khi doøng taûi lôùn. Nhö vaäy ta ñaõ
taän duïng taát caû öu ñieåm cuûa hai sô ñoà.
c. Maïch ñieàu khieån chænh löu ñaûo chieàu ñieàu khieån rieâng:
Ta bieát raèng ôû boä chænh löu keùp ñieàu khieån rieâng, moãi luùc chæ coù moät boä chænh löu laøm
vieäc. Do ñoù haït nhaân cuûa maïch ñieàu khieån boä chænh löu ñaûo chieàu ñieàu khieån rieâng laø boä choïn
hay ñònh höôùng xung ñeán moät trong hai boä chænh löu. Hai boä chænh löu coù theå duøng chung hay
rieâng maïch phaùt xung nhöng caàn ñeå yù laø vôùi moät giaù trò aùp trung bình VO treân taûi, boä laøm vieäc
trong cheá ñoä chænh löu coù goùc ñieàu khieån pha α thì boä laøm vieäc trong cheá ñoä nghòch löu nhaän
xung goùc π − α. Coù hai nguyeân lyù ñeå choïn boä chænh löu:
- Theo tín hieäu ñaët khi ta caàn ñaûo chieàu aùp ra: choïn laøm vieäc ôû phaàn tö I hay III.
- Theo doøng ñieän taûi khi caàn ñaûo chieàu momen, chuyeån ñieåm laøm vieäc töø phaàn tö I
sang II.
Kyõ thuaät “phase back “ luoân ñöôïc öùng duïng ñeå traùnh quaù doøng khi cho boä chænh löu baét
ñaàu laøm vieäc.
Ví duï cho tröôøng hôïp choïn boä chænh löu theo tín hieäu ñaët: Khi baét ñaàu kích boä chænh löu
1, ñeå coù aùp ra döông, ta baét ñaàu baèng cho goùc ñieàu khieån pha giaù trò max vaø giaûm laàn ñeán giaù trò
laøm vieäc.
Töông töï, giaû söû boä chænh löu 1 ñang laøm vieäc vôùi VO > 0 (cheá ñoä chænh löu). Khi söùc
phaûn ñieän cuûa taûi taêng daàn, neáu trung bình aùp ra boä chænh löu laø khoâng ñoåi, doøng taûi IO = (VO –
E)/R giaûm laàn ñeán zero. Khi ñaõ ñaûm baûo doøng qua boä chænh löu 1 baèng khoâng, coù theå kích boä
chænh löu 2 töø goùc αmax vaø cuõng giaûm daàn ñeán giaù trò laøm vieäc – Vo < 0 töông öùng vôùi cheá ñoä
nghòch löu. Phaûn hoài ñieän aùp giuùp cho ta tìm ñeán ñieåm laøm vieäc vaø phaûn hoài aâm doøng haïn cheá
khaû naêng quaù doøng coù theå xaûy ra.
Ñeå ñaûm baûo doøng qua moät boä chænh löu thaät söï baèng khoâng tröôùc khi kích boä chænh löu
coøn laïi, caàn delay moät baùn kyø tröôùc khi kích caùc SCR trôû laïi ñeå traùnh khaû naêng ngaén maïch hai
boä chænh löu.
III.3 TÑÑ ÑCÔ DC DUØNG BBÑ AÙP DC:
1. Giôùi thieäu chung:
Nhö ta ñaõ bieát, BBÑ aùp DC coù theå duøng ñeå ñieàu khieån ñoäng cô DC trong caùc tröôøng hôïp:
- Söû duïng trong caùc truyeàn ñoäng ñoäng cô chaáp haønh khi khai thaùc caùc öu ñieåm sau cuûa
BBÑ aùp DC: taùc ñoäng nhanh nhôø söû duïng taàn soá ñieàu roäng xung lôùn (vôùi ngaét ñieän transistor),
Trang 13/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
sô ñoà laøm vieäc 4 phaàn tö ñôn giaûn vaø reû tieàn hôn chænh löu ñieàu khieån pha. Khi duøng cho coâng
suaát lôùn (vaøi traêm kW), caùc öu ñieåm naøy khoâng coøn vì caùc ngaét ñieän thyristor laøm vieäc ôû taàn soá
thaáp hôn vaø yeâu caàu maïch taét phöùc taïp. Ngaøy nay, truyeàn ñoäng DC cho ñoäng cô chaáp haønh daàn
bò thay theá baèng caùc HT truyeàn ñoäng duøng ñoäng cô AC vôùi chaát löôïng ngaøy caøng cao.
- Nguoàn ñieän moät chieàu coù saün nhö tröôøng hôïp caùc heä thoáng vaän taûi coâng coäng ôû caùc
nöôùc hay caùc heä thoáng duøng accu. Ngay caû ôû tröôøng hôïp naøy, caùc heä thoáng söû duïng ñoäng cô AC
cuõng toû ra öu theá khi giaù thaønh caùc boä nghòch löu coâng suaát lôùn ñang giaûm nhanh.
Vieäc thieát keá BBÑ coù caùc ñieåm caàn löu yù sau:
- Moät caùc toång quaùt, sô ñoà khoái HT khoâng thay ñoåi so vôùi boä nguoàn hay chænh löu ñieàu
khieån pha.
- Ñeå haïn cheá doøng ñieän, beân caïnh vieäc söû duïng voøng ñieàu khieån doøng ñieän, ngöôøi ta coù
theå tích hôïp vaøo maïch laùi boä phaän haïn doøng töùc thôøi, khoùa transistor ngay khi doøng ñieän vöôït
quaù giaù trò cho pheùp (xem laïi chöông 1). Maïch haïn doøng naøy coù theå thay theá voøng doøng ñieän
neáu taûi khoâng caàn haïn cheá momen (nhö ôû caùc heä thoáng ñieàu khieån vò trí caàn taùc ñoäng nhanh hay
coâng suaát beù).
- Vieäc choïn sô ñoà ñoäng löïc vaø ñieàu khieån caàn ñeà yù ñeán khaû naêng haõm cuûa BBÑ.
2. Caùc sô ñoà ñoäng löïc vaø thuaät toaùn ñieàu khieån:
S1 i
o + +
D1 D1 D3
R S1 S1 S3
+
D2 L
io io Vo
V V V
E
_
D2 Vo D2 D4
_ S2 _ S2 S4
(a) (b) (c)
Hình 3.12: BBÑ laøm vieäc 1 phaàn tö maët phaúng taûi (a), 2 phaàn tö I vaø II (b), I vaø IV (b1) vaø 4 phaàn tö
(c).
Ñeå doøng ñieän trong hai sô sô ñoà (b) vaø (c) lieân tuïc,
ñaûm baûo söï di chuyeån nhanh choùng cuûa ñieåm laøm vieäc töø + D3
phaàn tö thöù I qua II, ta caàn coù söï ñoùng ngaét ngöôïc pha giöõa S1
hai ngaét ñieän noái tieáp nhau: S1, S2 hay S3,S4. io
V
Thaät vaäy haõy xem sô ñoà (b). Khi S1 ñoùng, S2 ngaét
vaøngöôïc laïi: doøng taûi coù theå ñaûo chieàu maø aùp ra khoâng D2
Vo
ñoåi. Ví duï nhö khi S1 ñoùng, aùp ra seõ baèng V vaø khi S2 _ S4
ñoùng aùp ra baèng 0 baát chaáp chieàu doøng ñieän iO. Do ñoù sô
ñoà (b) coù theå laøm vieäc trong cheá ñoä giaûm aùp (phaàn tö I) (b1)
hay taêng aùp (phaàn tö II) phuï thuoäc töông quan giöõa trung bình aùp ra VO vaø söùc phaûn ñieän E cuûa
ñoäng cô. Khi ñang keùo ôû toác ñoä cao: VO > E vaø IO > 0 , ta giaûm VO. Do ñoäng naêng phaàn quay, E
khoâng thay ñoài töùc thôøi vaø > VO : IO ñaûo chieàu vaø ta coù cheá ñoä haõm cho ñeán khi VO > E trôû laïi.
Trang 14/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
BAÛNG TOÙM TAÉT CAÙC PHÖÔNG PHAÙP ÑIEÀU KHIEÅN SÔ ÑOÀ CAÀU (hình 3.12c)
Caùch ñieàu khieån Phaàn tö laøm vieäc Ñaëc ñieåm
S1 = S2 = S4 = S3 4 phaàn tö lieân tuïc chaát löôïng ñoäng hoïc toát nhaát, löu yù truøng
daãn, nhaáp nhoâ doøng cao laøm taêng toån
hao
ñieàu roäng S1, S4 khi quay I cho quay thuaän, muoán haõm hay ñaûo chieàu caàn thay ñoåi
thuaän, ñieàu roäng S2, S3 khi III quay ngöôïc luaät ñk, ñk ñôn giaûn, ít toån hao, khoâng
quay nghòch theå truøng daãn
S1 = S2 cho ñk toác ñoä, I, II quay thuaän, haõm döøng toát, ñaûo chieàu caàn thay ñoåi
III,IV quay ngöôïc luaät ñk, ít toån hao, löu yù truøng daãn
S4 = S3 ñeå choïn chieàu quay
S1 = S2, S4 = S3 4 phaàn tö lieân tuïc chaát löôïng ñoäng hoïc toát nhaát, nhaáp nhoâ
S1 = S4(wt − π ) ø leäch nhau doøng thaáp vaø sô ñoà phöùc taïp nhaát, löu yù
goùc π truøng daãn.
Sô ñoà (b1) laø tröôøng hôïp cuûa sô ñoà (c) khi ta ñoùng ngaét S1, S4 (S2, S3 luoân ngaét) ñeå cung
caáp doøng > 0 cho taûi vaø ñoùng ngaét S2, S3 ñeå cung caáp doøng < 0. Vôùi caùch ñieàu khieån naøy, ta
khoâng coù cheá ñoä haõm neáu khoâng coù söï boå sung thuaät toaùn. Thaät vaäy, doøng taûi chæ coù theå ñaûo
chieàu khi ta thay ñoåi caëp ngaét ñieän laøm vieäc vaø do ñoù, khi ta giaûm VO , IO giaûm veà 0 vaømomen
ñoäng cô baèng khoâng, HT chæ giaûm toác nhôø momen caûn cuûa taûi. Ñeå coù löïc haõm ñieän, ta caàn
chuyeån ñoåi ngaét ñieän ñeå ñaûo chieàu doøng taûi, thuaät toaùn seõ töông töï nhö ôû boä chænh löu ñaûo chieàu
ñieàu khieån rieâng: khoùa xung S1, S4 -> delay -> ñoùng xung S2, S3 ôû aùp ra thích hôïp traùnh vieäc
quaù doøng. Khi haõm döøng, ta coù theå noái taét phaàn öùng ñoäng cô baèng moät R nhoû ñeå haõm ñoäng
naêng.
Söï ñoùng ngaét ngöôïc pha giöõa hai ngaét ñieän noái tieáp nhau (S1, S2 hay S3,S4) trong BBÑ
aùp DC coù moät nhöôïc ñieåm laø coù khaû naêng xaûy ra truøng daãn hai ngaét ñieän noái tieáp: S1 chöa khoùa
khi ta ñoùng S2, laøm ngaén maïch nguoàn. Ñieàu naøy coù theå loaïi boû baèng moät khoaûng thôøi gian nhoû
(vaøi microsec) khoâng coù ngaét ñieän laøm vieäc giöõa hai khoaûng daãn cuûa S1, S2, thöïc hieän chuû ñoäng
baèng maïch phaùt xung hay moät maïch treã trong khoái laùi transistor.
Ví duï veà maïch ñieàu khieån BBÑ aùp DC coâng suaát beù ( < 5A, < 36 V)
Sau ñaây laø moät soá sô ñoà ÑÔN GIAÛN, khoâng coù maïch caûi thieän ñoùng ngaét, coù theå duøng ôû
coâng suaát beù, taàn soá thaáp.
- Khi doøng qua ñoäng cô < 1 A, ta coù theå duøng vi maïch SN754410 cuûa haûng Texas
Instrument, coù voû daïng DIP16, trong coù 4 nöûa caàu ñoäc laäp coù theå gheùp thaønh hai caàu. Vôùi 2
coång EX-OR (CD4070 hay MC14070) ta ñieàu khieån caàu baèng caùc tín hieäu:
• PWM: ñieàu roäng xung.
• EN: cho pheùp hoaït ñoäng khi coù logic cao.
• DIR: Choïn chieàu quay.
Diod phoùng ñieän caàn duøng loaïi phuïc hoài nhanh, ví duï FR105 hay FR157. Ñeå traùnh hieän
töôïng truøng daãn coù theå xaûy ra khi hai transistor cuûa nöûa caàu chuyeån maïch, moät ñieän trôû noái tieáp
nguoàn ñöôïc theâm vaøo. Vi maïch SN754410 khoâng coù baûo veä nhieät hay quaù doøng nhö moät soá vi
maïch ñieàu khieån ñoäng cô khaùc.
Trang 15/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
CON1 VCC
1
2
C1 R1
220u/25v 5V 2.2/3W
U2A
U1A D1
R2 14070
PWM 1K 1 CON2
3 OUT1 2 3
2 2
1
R4 D4
EN 10K 1
SN754410 D7
J2 R8 5
4 7 6
1 R10 10K 6
2 DIR 1K D11
3 U1B
4
5
C2 14070
4
47u
- MosFET keânh n IRF540 (IDmax = 33 A) vaø boå phuï IRF9540 (keânh p) coù theå ñöôïc laùi
tröïc tieáp baèng caùc optron khi ta khoâng yeâu caàu ñaëc tính ñoùng ngaét toát nhö sô ñoà sau:
VCC VCC
V (töø 12 ñeá n 24V) OPTO3
OPTO1
12V
1
4
4
1
3k3 Q3 3k3
Q1 12V
2
3
3
2
M?
1k 1k
A
+
330
-
330
1k
1k Q4
Q2
OPTO2 OPTO4
3k3 12V 3k3
1
4
4
1
12V
2
3
3
2
D21
D20
Q10 Q11 Q12
CHAÏ Y (Thuaä n) HAÕ M (ñoä ng naê ng) CHAÏ Y (Nghòch)
Hình 3.13: Moät soá sô ñoà caàu vôùi maïch laùi ñôn giaûn.
VCC coù theå baèng 5 V hay cao hôn khi thay ñoåi caùc ñieän trôû haïn doøng cuûa caùc LED ñaàu
vaøo optron. Caùc diod oån aùp 12V duøng ñeå baûo veä quaù aùp cho coång cuûa MosFET khi aùp phaân cöïc
lôùn hôn 20 V. Transistor haõm ñoäng naêng Q11 cho pheùp thöïc hieän vieäc haõm ñoäng naêng khi voâ
hieäu hoùa transistor chaïy thuaän Q10 vaø nghòch Q11, caáp ñieän cho OPTO1 vaø OPTO3 phaân cöïc
cho Q1 vaø Q3 daãn ñieän, noái ngaén maïch ñoäng cô. Löu yù doøng ngaén maïch töùc thôøi coù theå taêng
ñeán giaù trò raát lôùn, coù theå laøm hoûng MosFET.
Tín hieäu CHAÏY thuaän coù theå laø nghòch ñaûo cuûa CHAÏY nghòch ñeå ñieàu khieån ñöôïc 4
phaàn tö. Khi ñoù caàn coù bieän phaùp ñeà phoøng söï truøng daãn cuûa 2 MosFET maéc noái tieáp. Ngoaøi ra,
Trang 16/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
ñeå traùnh caùc khaû naêng taùc ñoäng nhaèm, caàn coù söï lieân ñoäng cuûa ba tín hieäu ñieàu khieån ñeå traùnh
ngaén maïch nguoàn (nhö sô ñoà ñieàu khieån ñoäng cô nhoû duøng vi maïch SN754410).
III.4 ÑIEÀU KHIEÅN ÑOÄNG CÔ BÖÔÙC:
1. Nguyeân lyù hoaït ñoäng, phaân loaïi:
Ñoäng cô böôùc thöôøng duøng laøm phaàn töû chaáp haønh trong caùc heä thoáng töï ñoäng, coù rotor
chuyeån ñoäng töøng goùc xaùc ñònh (goïi laø böôùc) khi caùc cuoän daây ñöôïc cung caáp moät xung doøng
ñieän, vaø nhôø xung doøng naøy ñeå giöõ ôû vò trí môùi cho ñeán xung keá tieáp. Nhôø ñoù, noù laø phaàn töû lyù
töôûng cho caùc heä thoáng ñieàu khieån vò trí vôùi caùc öu ñieåm: tröïc tieáp ñieàu khieån vò trí – khoâng
thoâng qua toác ñoä, chæ caàn ñieàu khieån voøng hôû vaø duøng kyõ thuaät soá. Nhöôïc ñieåm lôùn nhaát laø chæ
coù theå cheá taïo ñöôïc loaïi coâng suaát beù.
Coù ba loaïi ñoäng cô böôùc:
- Ñoäng cô böôùc loaïi töø trôû (reluctance type) hình 3.14, rotor laø khoái saét töø coù nhöõng raêng
di chuyeån tröôùc nhöõng cuoän daây sao cho töø trôû maïch laø beù nhaát töông öùng löïc huùt (holding
torque) lôùn nhaát khi cuoän daây töông öùng coù doøng ñieän. Phuï thuoäc vaøo thöù töï kích
Cuoän daây 1 1 0 0 1 0 0 1 0 0
Cuoän daây 2 0 1 0 0 1 0 0 1 0
Cuoän daây 3 0 0 1 0 0 1 0 0 1
Cöïc töø X Y X Y X Y X Y X
Cuoän daây 1 2 3 1 2 3 1 2 3
thôøi gian --->
(a)
Hình 3.14: (b)
xung caùc cuoän daây ta coù söï di chuyeån cuûa rotor. Vôùi sô ñoà hình 3.14.a, ñoäng cô coù 3 cuoän daây
vaø 4 raêng, caàn 9 xung ñeå rotor ñi ñöôïc ½ voøng nhö hình 3.14.b.
- Ñoäng cô böôùc loaïi nam chaâm vónh cöûu: coù rotor laø nam chaâm vónh cöûu coù löïc keùo
maïnh hôn vì keát hôïp löïc nam chaâm ñieän cuûa cuoän daây vaø nam chaâm rotor. Hình 3.15.a trình baøy
caáu taïo cuûa ñoäng cô hai cuoän daây coù ñieåm giöõa vaø rotor laø 3 nam chaâm. Doøng ñieän chaûy qua
cuoän 1a laøm caëp cöïc töø 1 coù cöïc tính nhö hình veõ, vaø cöïc tính naøy seõ ñaõo laïi neáu kích vaøo 1b.
Nhö vaäy cuõng coù theå xem ñoäng cô naøy coù 4 cuoän daây moät cöïc tính hay hai cuoän daây laøm vieäc 2
cöïc tính. Sô ñoà xung ñieàu khieån ñoäng cô hình 3.15.b vaø 3.15.c khaùc nhau ôû choã moãi luùc coù 1 vaø
2 cuoän daây coù ñieän (single winding vaø two winding). Hình 3.16 trình baøy
Cuoän daây 1a 1000100010001
Cuoän daây 1b 0010001000100
Cuoän daây 2a 0100010001000 (b)
Cuoän daây 2b 0001000100010
thôøi gian --->
(a)
Hình 3.15:
Cuoän daây 1a 1100110011001
Cuoän daây 1b 0011001100110
Cuoän daây 2a 0110011001100
Trang 17/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
Cuoän daây 2b 1001100110011
thôøi gian --->
Hình 3.15.c:
Hình 3.16:
momen giöõ (holding torque) theo vò trí rotor öùng vôùi hai tröôøng hôïp ñieàu khieån cuûa ñoäng cô
rotor nam chaâm vónh cöûu. Truïc tung öùng vôùi truïc moät cuoän daây, momen seõ cöïc ñaïi khi truïc cöïc
töø rotor cuøng cöïc tính coù hoaønh ñoä baèng khoâng vaø cöïc tieåu (aâm) khi ngöôïc cöïc tính.
Nhaän xeùt laø ñieàu khieån vôùi hai cuoän daây coù ñieän cho ra momen lôùn hôn nhöng tieâu taùn
naêng löôïng nhieàu hôn.
- Thöôøng gaëp hôn laø loaïi ñoäng cô böôùc hoãn hôïp vôùi rotor laø nam chaâm vónh cöûu nhöng
coù caû raêng ñeå taêng ñoä phaân giaûi (soá böôùc trong moät voøng).
Terminal 1 ++++-----+++++-----+
Terminal 2 ---+++++-----+++++--
Terminal 3 ++-----+++++-----+++
Terminal 4 -+++++-----+++++----
Terminal 5 -----+++++-----+++++
time --->
Hình 3.17: Ñoäng cô böôùc 5 pha noái sao.
- Hình 3.17 cho ta sô ñoà noái daây ñoäng cô böôùc loaïi 5 pha noái sao, maïch ñoäng löïc goàm 5
nöûa caàu (10 ngaét ñieän) ñöôïc ñieàu khieån ñeå 5 ngoû ra coù cöïc tính theo trình töï treân cho 1 chieàu
quay. Nguyeân taéc laø caùc ngoû ra thay ñoåi traïng thaùi theo thöù töï 5 -> 4 -> 3 -> 2 -> 1 (hình 3.17)
cho moät chieàu quay vaø ngöôïc laïi cho chieàu ngöôïc.
b. Sô ñoà ñieàu khieån:
Hình 3.18: (a) (b)
Trang 18/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
(C) 2006 Huỳnh Văn Kiểm
Hình 3.19: (a) (b)
Hình 3.18.a vaø 3.18.b cho ta sô ñoà 24V
nguyeân lyù maïch ñoäng löïc ñieàu khieån ñoäng cô R1
böôùc cuûa hai loaïi töø trôû vaø nam chaâm vónh cöûu ÑK1 R2 Q1
D1
(hay hoån hôïp). Tín hieäu ñieàu khieån (control 12V
signals) taùc ñoäng caùc ngaét ñieän ñieän töû Tín hieäu ñieàu khieån
(switches) – thöôøng laø transistor (BJT hay R3
FET), ñoùng ngaét caùc cuoän daây ñoäng cô (motor ÑK1
windings) vaøo nguoàn caáp ñieän moät chieàu
(supply). ÑK2
Q2 Doøng qua
Hình 3.19 (a) vaø (b) cho ta hai sô ñoà R4 cuoän daây
logic ñeå ñieàu khieån ñoäng cô böôùc rotor nam
chaâm vónh cöûu loaïi 4 cuoän daây, ñoùng ñieän moãi ÑK2 R5
laàn hai cuoän daây. Xung ñieàu khieån böôùc (take
step) ñöa vaøo chaân xung nhòp C (CLK) cuûa D
Hình 3.20: Maïch laùi cuoän daây 1 cöïc tính
flip flop. sô ñoà (b) cho pheùp ñaûo chieàu quay töø tín hieäu chieàu (direction) ñieàu khieån coång EX–
OR cuûa xung ñieàu khieån böôùc.
Cuoän daây ñoäng cô böôùc coù theå ñöôïc xem nhö moät taûi RL bình thöôøng, nhöng ñeå coù daïng
doøng toái öu: nhanh choùng ñaït ñöôïc bieân ñoä lôùn (ñeå cho ra momen quay lôùn), sau ñoù giaûm doøng
veà giaù trò beù (haïn cheá phaùt noùng cuoän daây) ñuû giöõ rotor ñöùng yeân, sô ñoà hình 3.20 coù theå ñöôïc
duøng. AÙp cung caáp taêng leân khaù cao (24V) vaø duøng R3 haïn doøng cho pheùp xaùc laäp doøng ñieän
lôùn qua cuoän daây nhanh choùng vôùi Q1 vaø Q2 cuøng ñoùng. Khi rotor ñoäng cô ñeán vò trí môùi: Q1
taét, nguoàn caáp ñieän cuoän daây chæ coøn 12 V qua D1, ñaûm baûo doøng ñieän duy trì cho ñeán khi coù
xung böôùc môùi.
Caùc sô ñoà ñoäng löïc treân chæ taïo ra xung moät cöïc tính, thích hôïp nhaát vôùi loaïi 4 cuoän daây
(6 ñaàu ra), vôùi moät soá loaïi khaùc (3, 5 pha) hay coâng suaát lôùn ta caàn xung 2 cöïc tính. Luùc ñoù moãi
cuoän daây seõ ñöôïc noái vôùi moät caàu 4 transistor (BBÑ 4 phaàn tö) hay caùc ñaàu daây ñoäng cô ñöôïc
noái vôùi moät caàu nhieàu pha (nghòch löu nhieàu pha) vôùi sô ñoà phaùt xung treân vôùi moät ít thay ñoåi.
Trang 19/ chuong 3.doc Daøn baøi Ñieän töû coâng suaát II A
Copyright by webtailieu.net