Danh nhân đất Việt
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 1
MUÅC LUÅC
HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP ............................................................................. 3
THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI ................................................................................................. 10
NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN............................................................................................... 14
NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM............................................................................................................. 17
LYÁ NHÊN TÖNG - ÀÙÅT NÏÌN MOÁNG XÊY NÏÌN GIAÁO DUÅC ÀAÅI HOÅC VIÏÅT NAM............ 23
LÏ THAÁNH TÖNG....................................................................................................................... 26
HOAÂNG THAÁI HÊÅU YÃ LAN ........................................................................................................ 30
HAÃI THÛÚÅNG LAÄN ÖNG LÏ HÛÄU TRAÁC ................................................................................ 35
HAÂ TÖNG MUÅC, MÖÅT TAÂI NÙNG LÖÎI LAÅC, MÖÅT TÊËM LOÂNG ............................................ 41
VIÏÅT VÛÚNG TRIÏÅU QUANG PHUÅC ...................................................................................... 45
NHAÂ THÚ LYÁ TÛÃ TÊËN ................................................................................................................ 48
MAI HÙÆC ÀÏË ................................................................................................................................ 51
BAÂ TRIÏÅU..................................................................................................................................... 55
TUÏÅ TÔNH - NGÛÚÂI MÚÃ ÀÊÌU NÏÌN Y DÛÚÅC CÖÍ TRUYÏÌN DÊN TÖÅC ................................ 59
NGÖ QUYÏÌN VAÂ CHIÏËN THÙÆNG BAÅCH ÀÙÇNG LÕCH SÛÃ .................................................... 62
QUANG TRUNG NGUYÏÎN HUÏÅ, NGÛÚÂI ANH HUÂNG AÁO VAÃI ........................................... 69
LÏ THAÁI TÖÍ - NGÛÚÂI ANH HUÂNG GIAÃI PHOÁNG DÊN TÖÅC ................................................ 74
NGUYÏÎN TRAÄI, NGÖI SAO KHUÏ CUÃA VÙN HOÁA VIÏÅT NAM........................................... 78
BÖË CAÁI ÀAÅI VÛÚNG PHUÂNG HÛNG....................................................................................... 82
HAI BAÂ TRÛNG........................................................................................................................... 85
LYÁ CÖNG UÊÍN ............................................................................................................................ 87
NHAÂ BAÁC HOÅC LÏ QUYÁ ÀÖN ................................................................................................... 90
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 2
HOÅ KHUÁC VÚÁI CÖNG CUÖÅC KHÖI PHUÅC QUYÏÌN TÛÅ CHUÃ NÛÚÁC VIÏÅT THÏË KYÃ 10.... 95
LYÁ BÑ VAÂ NHAÂ NÛÚÁC VAÅN XUÊN ........................................................................................... 99
LYÁ THÛÚÂNG KIÏÅT.................................................................................................................... 104
LÏ ÀAÅI HAÂNH ........................................................................................................................... 108
ÀINH TIÏN HOAÂNG ................................................................................................................. 111
HÛNG ÀAÅO VÛÚNG TRÊÌN QUÖËC TUÊËN ............................................................................. 114
VUA TRÊÌN NHÊN TÖNG - ANH HUÂNG DÊN TÖÅC KIÏM TRIÏËT GIA, THI SÔ ................ 117
LÏ VÙN HÛU - NHAÂ SÛÃ HOÅC LÖÎI LAÅC ................................................................................. 120
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 3
HOAÂNG DIÏÅU - CUÖÅC ÀÚÂI VAÂ SÛÅ NGHIÏÅP
Gia thïë - Gia phong
Hoaâng Diïåu tïn chûä laâ Kim Tñch, tûå Quang Viïîn, hiïåu Tônh
Trai, sinh ngaây 10-2 nùm Kyã Sûãu (tûác ngaây 5-3-1829) taåi laâng
Xuên Àaâi, nay thuöåc xaä Àiïån Quang, vuâng Goâ Nöíi, Àiïån Baân. Öng
laâ möåt trong caác nhaâ khoa baãng yïu nûúác úã quï hûúng àêët Quaãng.
Theo gia phaã hoå Hoaâng, laâng Xuên Àaâi vöën göëc tûâ laâng Huïå
Truâ (nay trong xaä Löåc Truâ, huyïån Nam Saách, tónh Haãi Dûúng).
Öng töí àúâi thûá nhêët di cû vaâo Quaãng Nam, thúâi gian àêìu úã laâng
Àöng Baân, sau möåt trêån luåt lúán àûa gia àònh àõnh cû úã laâng Xuên
Àaâi. Quaá trònh êëy àïën thïë hïå Hoaâng Diïåu àaä traãi qua 7 àúâi. Hiïån
nay, taåi nhaâ thúâ hoå Hoaâng úã Xuên Àaâi coân giûä cêu àöëi:
Haãi àaåo Huïå Truâ chi hûúng, baãn cùn thêm cöë
Nam chêu Xuên Àaâi thûã àõa, dõch diïåp hi long.
Lúâi diïîn nöm cuãa Hoaâng Diïåu:
Huïå Truâ xûá vöën laâ coäi Bùæc, do töí tiïn cöåi göëc vûäng bïìn
Xuên Àaâi chêu nay thuöåc miïìn Nam, truyïìn con chaáu giöëng
doâng hûng thõnh.
Gia àònh xuêët thên nhaâ nöng vaâ theo nho hoåc. Öng thên sinh
laâ Hoaâng Vùn Cûå laâm hûúng chûác, qua àúâi nùm 54 tuöíi. Baâ thên
mêîu Phaåm Thõ Khuï thoå 88 tuöíi, têìn taão laâm ruöång vaâ chùn tùçm,
nuöi daåy con caái. Gia àònh coá 11 ngûúâi con, 8 trai, 3 gaái. Lúán lïn vaâ
àûúåc hoåc haânh, 6 ngûúâi àöî àaåt: möåt phoá baãng, 3 cûã nhên vaâ 2 tuá
taâi.
Khoa thi hûúng taåi Thûâa Thiïn nùm 1848, Hoaâng Kim Giaám,
23 tuöíi vaâ Hoaâng Kim Tñch, tûác Hoaâng Diïåu, 20 tuöíi cuâng àöî cûã
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 4
nhên1. Bêëy giúâ, chaánh chuã khaão - Tham tri böå binh Hoaâng Tïë Myä
vaâ phoá chuã khaão - biïån lyá böå lïî Phan Huy Thûåc thêëy trong vùn baâi
cuãa hai anh em coá nhûäng àiïím giöëng nhau nïn ngúâ vûåc. Àûúåc têëu
trònh, Tûå Àûác cho töí chûác phuác haåch riïng hai anh em, möîi ngûúâi
ngöìi möåt phoâng úã taã vu vaâ hûäu vu àiïån Cêìn Chaánh... Sau khi xeát
duyïåt, Tûå Àûác ngûå phï: "Vùn haânh cöng khñ, quyá àùæc chên taâi,
huynh àïå àöìng khoa, thaânh vi myä sûå" - nghôa laâ: Sûå haânh vùn laâ
viïåc chung, cöët àïí choån chên taâi, anh em àöî àöìng khoa laâ viïåc töët
àeåp.
Hoaâng Kim Giaám khöng ra laâm quan, qua àúâi nùm 34 tuöíi.
Hoaâng Diïåu, 25 tuöíi thi àònh (1853) àöî phoá baãng.
Möåt nhên caách cao àeåp
Gêìn xa trong tónh, anh em Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng hiïëu hoåc vaâ
hoåc gioãi.
Taâi liïåu cuãa gia töåc coân cheáp laåi cêu àöëi trûúác àêy daán trûúác
baân hoåc cuãa Hoaâng Diïåu:
Hoaânh Cûâ giaáo nhên hoåc: maåc tiïn nghôa lúåi chi biïn
Êu Dûúng àöëi khaách chñ: thûúâng taåi sún thuãy chi gian.
Nghôa laâ:
Hoaânh Cûâ daåy ngûúâi cêìu hoåc: phaãi trûúác tiïn phên biïåt nghôa
troång lúåi khinh.
Êu Dûúng tiïëp khaách àïën chúi: thûúâng nhaân haå luêån baân sún
thanh thuãy tuá.
(Diïîn nöm cuãa thi sô Thaái Can).
Trïn caác bûúác àûúâng laâm quan, theo Àaåi Nam chñnh biïn liïåt
truyïån, Hoaâng Diïåu "tñnh tònh cûúng trûåc, thanh liïm, lêm sûå
quyïët àoaán, coá phong àöå bêåc àaåi thêìn".
1
1. Vïì àõa danh gheáp "Haâ - Ninh" coá nhûäng chuá thñch khaác nhau: Trong saách dõch cuãa
Viïån Haán - Nöm, trong caác baâi cuãa Nguyïîn Vùn Töë, Khuï Trai trïn baáo Tri Tên, ghi
laâ Haâ Nöåi - Ninh Bònh. Hoaâng Xuên Haän chuá thñch laâ Haâ Nöåi - Bùæc Ninh. Cuäng coá
saách ghi laâ Haâ Nöåi - Ninh Haãi (Ninh Haãi tûác Haãi Phoâng).
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 5
Vïì phêìn mònh, trong khi bön ba vúái cöng viïåc, Hoaâng Diïåu
luön giûä nïëp nhaâ. Theo tuåc thúâi êëy, vûâa nhêån chûác haân lêm viïån
kiïím thaão (giuáp viïåc trûúãng biïn têåp, biïn duyïåt saách coá quan hïå
àïën triïìu àaåi", Hoaâng Diïåu xin vïì chõu tang cha (1854) cho àïën
maän tang. Cuöëi nùm 1879, trûúác khi ài trêën nhiïåm töíng àöëc Haâ
Ninh, Hoaâng Diïåu àûúåc vïì thùm meå giaâ àaä 80 tuöíi. Vaâo dõp êëy, Tûå
Àûác ban thûúãng sêm, quïë, luåa vaâ baåc, Hoaâng Diïåu dêng biïíu taå ún,
coá cêu: "Thêìn bêån viïåc nûúác nïn chûa daám lo viïåc nhaâ. Xin hïët
loâng laâm viïåc coá lúåi cho nûúác..." (dõch nghôa).
Hoaâng Diïåu àaãm nhêån caác troång traách, cha meå vaâ vúå chaánh
thêët àûúåc vinh phong caác tûúác hiïåu, nhûng gia àònh úã laâng söëng rêët
dên daä. Khi tin Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët àûúåc baáo vïì laâng, baâ vúå àang
laâm úã ngoaâi àöìng àaä ngêët xóu bïn búâ ruöång.
Sau thúâi haån maän tang cha, Hoaâng Diïåu àûúåc böí laâm tri phuã
úã Tuy Phûúác, Bònh Àõnh. Do nha laåi lêìm lêîn aán tûâ, öng bõ giaáng
chûác laâm tri huyïån Hûúng Traâ, Thûâa Thiïn. Nùm 1864, xaãy ra vuå
nöíi dêåy cuãa Höìng Têåp, con hoaâng thên Miïn aáo, em chuá baác cuãa
Höìng Nhêåm tûác vua Tûå Àûác, cuâng vúái möåt söë ngûúâi khaác. Baåi löå,
Höìng Têåp vaâ Nguyïîn Vùn Viïån bõ aán cheám. Hoaâng Diïåu àïën nhêåm
chûác tri huyïån Hûúng Traâ thay Tön Thêët Thanh bõ àöíi ài núi khaác,
bêëy giúâ coá mùåt trong luác haânh quyïët àaä nghe Höìng Têåp noái: "Vò tûác
giêån vïì hoâa nghõ maâ bõ töåi, xin chúá gheáp vaâo töåi phaãn nghõch". Sau
àoá caác quan Phan Huy Kiïåm, Trêìn Gia Huïå vaâ Biïån Vônh têu lïn
Tûå Àûác, àïì nghõ nhaâ vua nïn theo gûúng Haán Minh Àïë, thêím tra
laåi vuå aán. Tûå Àûác phaán laâ vuå aán àaä àûúåc àònh thêìn thêím xeát kyä,
nay nghe Phan Huy Kiïåm noái Hoaâng Diïåu àaä kïí laåi lúâi trùn tröëi
cuãa Höìng Têåp, beân quyïët àõnh giaáng chûác Phan Huy Kiïåm, Trêìn
Gia Huïå, Biïån Vônh vaâ Hoaâng Diïåu (theo Àaåi Nam thûåc luåc chñnh
biïn, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1974).
Thaáng 9 nùm Giaáp Tyá (1864), Àùång Huy Trûá àang laâ Böë
chaánh Quaãng Nam, trong möåt baãn súá tiïën cûã ngûúâi hiïìn taâi trònh
lïn Tûå Àûác àaä viïët: "...Öng Nguyïîn Quyánh, nguyïn Böë chaánh
Khaánh Hoâa, ngûúâi trong haåt cuãa thêìn, öng Hoaâng Diïåu, nguyïn
chi phuã Hûúng Traâ vaâ öng Phan Thanh Nhaä, caã ba ngûúâi naây àïìu
cûã nhên, phoá baãng xuêët thên, àïìu laâ ngûúâi cûúng trûåc, mêîn caán
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 6
tûâng kinh qua àõa phûúng, phuã, huyïån cai trõ khöng nhiïîu dên,
tuy mùæc löîi lêìm chûa khöi phuåc, nhûng khi úã àõa phûúng hoùåc phuã
huyïån àïìu àûúåc súã dên tin yïu, khi ra ài moåi ngûúâi àïìu nhúá.
Nhûäng ngûúâi nhû vêåy khöng coá nhiïìu. Nïëu hoå àûúåc nhaâ vua boã
qua löîi lêìm maâ àem duâng thò úã möåt huyïån, hoå laâ tri huyïån hiïìn taâi,
úã phuã coá thïí laâ tri phuã töët, úã tónh coá thïí giûä chûác quan troång, nghô
rùçng khöng nïn vò möåt chi tiïët maâ àïí möåt söë ngûúâi suöët àúâi mai
möåt. Huöëng chi luác naây, nûúác nhaâ àang gùåp nhiïìu viïåc, laåi coá ngûúâi
khöng coá viïåc thò thêåt laâ uöíng phñ, triïìu àònh àaä mêët nhiïìu nùm
àaâo taåo, daåy baão múái àûúåc nhûäng ngûúâi nhû thïë. Trong söë naây, öng
Nguyïîn Quyánh coá thïí àaãm nhêån àûúåc chûác böë chaánh, aán saát möåt
tónh lúán. Caác öng Hoaâng Diïåu, Phan Thanh Nhaä coá thïí àaãm àûúng
chûác tri huyïån, tri phuã möåt núi quan yïëu coân khuyïët...".
Ngaây 20 cuâng thaáng, Böå Laåi nhêån lúâi chêu phï: "... Nguyïîn
Quyánh laänh ngay chûác chi phuã, Hoaâng Diïåu vaâ Phan Thanh Nhaä
àûúåc phuåc ngay chûác tri huyïån".
Qua duyïn tri ngöå naây, nùm 1871, Hoaâng Diïåu vúái chûác
traách khêm phaái quên vuå, àaä cuâng Àùång Huy Trûá ài deåp phó úã biïn
giúái (trñch Àùång Huy Trûá, con ngûúâi vaâ taác phêím do Àùång Huy
Cön chuã biïn, nhoám Traâ Lônh xuêët baãn nùm 1990).
Nùm 1874, trong khi giûä chûác tham tri Böå Laåi, kiïm quaãn Àö
saát viïån vaâ sung cú mêåt àaåi thêìn, Hoaâng Diïåu laåi bõ giaáng hai cêëp
lûu.
Nùm 1878, úã Quaãng Nam xaãy ra naån luåt rêët lúán goåi laâ "naån
luåt bêët quaá" vò dên chuáng cho laâ "bêët quaá nûúác traân àïën sên laâ
cuâng", ñt àïì phoâng... Nhûng röìi nûúác traân vïì rêët maånh, cuöën tröi
nhiïìu nhaâ cûãa thoác luáa vaâ suác vêåt, möåt söë ngûúâi chïët tröi, àöìng
ruöång nhiïìu núi ngêåp uáng, hû haåi. Tiïëp àoá, nhiïìu phuã huyïån lêm
vaâo caãnh bïånh têåt, chïët àoái, tröåm cûúáp, dên chuáng phaãi ùn cuã
chuöëi trûâ bûäa.
Tiïëp àûúåc biïíu chûúng cuãa quan àõa phûúng, Tûå Àûác quyïët
àõnh xuêët tiïìn gaåo cöng quyä àïí chêín tïë vaâ tòm ngûúâi giao phoá traách
nhiïåm.
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 7
Theo àïì nghõ cuãa Hoaâng Diïåu, vaâ biïët öng laâ ngûúâi chñnh
trûåc, am hiïíu dên tònh, phong tuåc àêët Quaãng, Tûå Àûác trao cho öng
chûác khêm sai àaåi thêìn cêìm cúâ tiïët vaâ quyïìn "tiïån nghi haânh sûå",
lo viïåc chêín tïë an dên, deåp trûâ tröåm cûúáp.
Ài saát tòm hiïíu dên tònh, sûã duång quyïìn haânh thêån troång,
Hoaâng Diïåu súám hoaân thaânh troång traách, öín àõnh laåi tònh hònh.
Höìi êëy úã laâng Giaáo aái coá möåt cûúâng haâo tïn laâ Hûúng Phi, lúåi
duång tònh hònh nhiïîu nhûúng, töí chûác möåt boån tay chên chuyïn ài
cûúáp boác dên laânh. Bõ khöëng chïë, baâ con trong vuâng súå baáo thuâ,
khöng daám töë giaác vúái cûãa quan. Hoaâng Diïåu àûúåc tin liïìn múã cuöåc
àiïìu tra, nùæm bùæt caác bùçng chûáng xaác thûåc, röìi baân vúái quan tónh
goåi Hûúng Phi àïën xeát hoãi. Theo chuã trûúng cuãa Hoaâng Diïåu,
nhiïìu naån nhên gûãi àún túái tónh àûúâng töë caáo töåi aác cuãa tïn gian
tïë. Hoaâng Diïåu cho niïm yïët töåi traång cuãa Hûúng Phi vaâ lïn aán
traãm quyïët. Dên chuáng yïn têm, tin tûúãng, vaâ boån cûúáp khöng
daám hoaânh haânh nûäa.
Cuäng trong thúâi gian êëy, Hoaâng Diïåu phaát giaác taåi caác àõa
phûúng trong tónh coá möåt ngûúâi àöî cûã nhên khoa Bñnh Tyá (1876) vò
àaä nhúâ ngûúâi khaác laâm baâi, vaâ hai ngûúâi mang danh "tuá taâi" nhûng
khöng coá thûåc hoåc. Caã ba àïìu bõ truêët bùçng vaâ phaåt töåi (theo Thûåc
luåc cuãa Cao Xuên Duåc, NXB Khoa hoåc xaä höåi, Haâ Nöåi, 1976). Thïm
nûäa, hai "öng tuá taâi", nhên naån àoái, chuyïn mua reã baán àùæt, vú veát
àïí laâm giaâu nïn dên chuáng caâng oaán gheát. Hoaâng Diïåu tòm hiïíu
chu àaáo, trûåc tiïëp gùåp hoå nhû nhûäng nhên sô trong vuâng, qua àoá
thêím tra hoåc vêën. Àûúåc têëu trònh, vua Tûå Àûác cho töí chûác saát haåch
riïng nhûäng ngûúâi êëy àïí coá quyïët àõnh xûã lyá möåt caách danh chñnh
ngön thuêån.
Möåt nùm lûu laåi laâm viïåc úã tónh nhaâ, Hoaâng Diïåu nöíi tiïëng laâ
möåt ngûúâi taâi trñ vaâ quang minh chñnh trûåc.
Sûå nghiïåp trïn àêët bùæc
Phuåc chûác sau vuå "têíy oan" Höìng Têåp, Hoaâng Diïåu lêìn àêìu
ra bùæc nùm 1868, laâm tri phuã Àa Phuác, röìi tri phuã Laång Giang
(Bùæc Giang), aán saát Nam Àõnh, böë chaánh Bùæc Ninh.
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 8
Trong chñn nùm êëy, öng lêåp nhiïìu quên cöng, deåp tröåm cûúáp
vaâ an dên. úã àêu öng cuäng àûúåc sô dên quyá mïën.
ÚÃ Quaãng Nam ra Huïë, nùm 1878, Hoaâng Diïåu nhêån chûác
töíng àöëc An Tõnh (Nghïå An - Haâ Tônh), nhûng vò nguyïn töíng àöëc
Nguyïîn Chñnh vêîn lûu nhiïåm nïn öng úã laåi Huïë, laâm tham tri Böå
Laåi (Thûåc luåc cuãa Cao Xuên Duåc).
Nùm 1879, öng àûúåc cûã laâm phoá sûá, cuâng vúái chaánh sûá laâ
thûúång thû Böå Lïî Àöî Àïå höåi baân vúái sûá thêìn Têy Ban Nha vïì möåt
hiïåp ûúác giao thûúng. Tiïëp àoá, öng àûúåc thùng thûúång thû Böå Binh.
Àêìu nùm 1880, Hoaâng Diïåu nhêån chûác töíng àöëc Haâ Ninh(1)
kiïm tröng coi cöng viïåc thûúng chaánh.
Biïët roä daä têm xêm lûúåc cuãa thûåc dên Phaáp luác bêëy giúâ,
Hoaâng Diïåu bùæt tay ngay vaâo viïåc chuêín bõ chiïën àêëu, kinh lyá,
biïn phoâng. Nhû Àaåi Nam chñnh biïn liïåt truyïån nïu, töíng àöëc Haâ
Ninh àaä "cuâng vúái töíng àöëc tónh Sún Têy Nguyïîn Hûäu Àöå dêng súá
noái vïì viïåc böë phoâng, laåi cuâng vúái Nguyïîn Àònh Nhuêån mêåt têu vïì
chûúác phoâng võ sùén". Vua (Tûå Àûác) khen. "Nhûng sau àoá - nhû
trong di biïíu nïu - vua laåi traách cûá lûu binh... vò súå giùåc"... "chïë
ngûå khöng àuáng caách" (?)
Möåt mùåt khaác, Hoaâng Diïåu quan têm öín àõnh àúâi söëng cuãa
dên chuáng trong cöng bùçng vaâ trêåt tûå. Ngaây nay, úã Ö Quan
Chûúãng, àêìu phöë Haâng Chiïëu, coân aáp úã mùåt tûúâng cöíng ra vaâo möåt
phêìn têëm bia Lïånh cêëm trûâ tïå (Thên cêëm khu tïå), niïm yïët nùm
1881, cuãa töíng àöëc Haâ Ninh Hoaâng Diïåu vaâ tuêìn phuã Haâ Nöåi
Hoaâng Hûäu Xûáng, nhùçm ngùn chùån caác tïå nhuäng nhiïîu àöëi vúái
nhên dên trong caác dõp ma chay, cûúái xin cuäng nhû naån voâi tiïìn,
cûúáp boác trïn söng vaâ úã caác chúå, keâm theo caác quy àõnh cuå thïí cêìn
thi haânh àïën núi àïën chöën. Möåt di tñch quyá hiïëm noái lïn têëm loâng
ûu aái cuãa ngûúâi cöng böåc maäi maäi coân giaá trõ cuãa noá.
Hoaâng Diïåu söëng vaâ laâm viïåc úã Haâ Nöåi non ba nùm; bïn
mònh haâng ngaây chó coá hai ngûúâi tuây tuâng. Möåt ngûúâi con trai ra
thùm cha, öng baão con trúã vïì súám.
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 9
Sau nhûäng ngaây chiïën àêëu quyïët liïåt, gian lao, thaânh mêët
vaâo tay quên giùåc vaâ Hoaâng Diïåu tuêîn tiïët taåi Voä Miïëu ngaây 25-4-
1882 (tûác ngaây 8 thaáng 3 nùm Nhêm Ngoå). Ngûúâi Haâ Nöåi vö cuâng
àau àúán. Ngay höm sau, nhiïìu ngûúâi hoåp laåi, sùæm sûãa mïìn nïåm tûã
tïë, rûúác quan taâi cuãa Hoaâng Diïåu tûâ trong thaânh ra, töí chûác khêm
liïåm vaâ mai taáng taåi khu vûúân Dinh Àöëc hoåc (nay laâ àõa àiïím
khaách saån Royal Star úã àûúâng Trêìn Quyá Caáp caånh chúå Ngö Sô
Liïn, sau ga Haâ Nöåi).
Hún möåt thaáng sau hai ngûúâi con trai öng ra Haâ Nöåi lo liïåu
àûa thi haâi thên sinh vïì an taáng úã quï quaán vaâo muâa thu nùm êëy.
Khu lùng möå Hoaâng Diïåu, theo quyïët àõnh ngaây 25-1-1994
cuãa Böå Vùn hoáa Thöng tin, àûúåc cöng nhêån laâ möåt di tñch lõch sûã -
vùn hoáa cuãa nûúác nhaâ.
Sau lêìn truâng tu thûá nhêët nùm 1982, ngaây 3 thaáng 4 nùm
1998, cöng cuöåc truâng tu lêìn thûá hai khu lùng möå àaä hoaân thaânh.
Khang trang vaâ khiïm töën giûäa möåt vuâng àöìng quï vùn vêåt, trïn
diïån tñch khuön viïn khoaãng 1.600 meát vuöng, cöng trònh naây maäi
maäi töìn taåi trong loâng dên àêët Quaãng vaâ caã nûúác, phuâ húåp vúái
phong caách Hoaâng Diïåu vaâ thoãa loâng ngûúäng möå, ûúác mong cuãa
moåi ngûúâi.
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 10
THAÁI SÛ TRÊÌN QUANG KHAÃI
Trêìn Quang Khaãi sinh nùm 1240, mêët nùm 1294, laâ con trai
thûá ba cuãa vua Trêìn Thaái Töng.
Dûúái triïìu Trêìn Thaánh Töng (1258 - 1278). Trêìn Quang Khaãi
àûúåc phong tûúác Chiïu minh àaåi vûúng. Nùm 1274, öng àûúåc giao
giûä chûác Tûúáng quöëc Thaái uáy. Nùm 1282, dûúái triïìu Trêìn Nhên
Töng, Trêìn Quang Khaãi àûúåc cûã laâm Thûúång tûúáng Thaái sû, nùæm
giûä quyïìn nöåi chñnh. Trong cuöåc khaáng chiïën chöëng quên Nguyïn
lêìn thûá hai (1285) vaâ thûá ba (1288), Trêìn Quang Khaãi laâ võ tûúáng
chuã chöët thûá hai, sau Trêìn Quöëc Tuêën, coá nhiïìu cöng lao lúán trïn
chiïën trûúâng.
Trong sûå nghiïåp quên sûå cuãa Thûúång tûúáng Trêìn Quang
Khaãi, thò trêån öng chó huy àaánh tan quên Nguyïn úã Chûúng
Dûúng vaâ Thùng Long, khöi phuåc kinh thaânh vaâo cuöëi thaáng 5-
1285 "laâ chiïën cöng to nhêët luác bêëy giúâ", nhû sûã saách tûâng ca ngúåi.
Trêìn Quang Khaãi coân laâ möåt nhaâ ngoaåi giao gioãi. Nùm 1281,
khi nhaâ Nguyïn chuêín bõ xêm lûúåc Viïåt Nam lêìn thûá hai, chuáng
cho Saâi Thung àem 1.000 quên àûa boån Trêìn Dô aái vïì nûúác. Khi túái
biïn giúái, quên Nguyïn bõ nhaâ Trêìn phuåc àaánh. Trêìn Dô aái boã
chaåy. Saâi Thung àûúåc "rûúác" vïì Thùng Long àïí duâng vaâo kïë hoaän
binh àïí coá thïm thúâi gian chuêín bõ àöëi phoá vúái giùåc. Luác Saâi Thung
vïì Trung Quöëc, Trêìn Quang Khaãi laâm baâi thú tiïîn tùång rêët thên,
nhaä, àoaån kïët coá cêu viïët:
Võ thêím haâ thúâi truâng àöî diïån,
Ên cêìn aác thuã tûå huyïn lûúng.
(Chûa biïët ngaây naâo laåi cuâng gùåp mùåt,
Àïí ên cêìn nùæm tay nhau haân huyïn).
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 11
Àöëi vúái viïn sûá giaã höëng haách cuãa möåt nûúác sùæp traân quên
sang xêm lûúåc, thaái àöå Trêìn Quang Khaãi vêîn ung dung, niïìm núã
nhû vêåy, àoá cuäng thïí hiïån möåt nghïå thuêåt ngoaåi giao khön kheáo
cuãa öng vaâ con ngûúâi Viïåt Nam thúâi êëy.
Trong vùn hoåc sûã Viïåt Nam, Trêìn Quang Khaãi laâ möåt nhaâ
thú coá võ trñ khöng nhoã. Thú öng saáng taác coá têåp Laåc àaåo, nay àaä
thêët truyïìn, chó coân lûu àûúåc möåt söë baâi. Laâ möåt võ tûúáng cêìm
quên xöng pha khùæp trêån maåc àaánh giùåc, song thú öng laåi "thanh
thoaát, nhaân nhaä", "sêu xa, lyá thuá" (Phan Huy Chuá). êëy cuäng laâ cöët
caách phong thaái cuãa caác vua Trêìn, cuãa ngûúâi Viïåt Nam ngaân àúâi
nay. Haäy àoåc baãn dõch baâi thú Vûúân Phuác Hûng cuãa Trêìn Quang
Khaãi àïí thêëy roä hún têm höìn öng:
Phuác Hûng möåt khoaãnh nûúác bao quanh,
Vaâi mêîu vûúân quï àêët röång thïnh.
Hïët tuyïët choâm mai hoa trùæng xoáa,
Quang mêy àónh truác sùæc tûúi xanh.
Nùæng lïn múâi khaách pha traâ nhêëp,
Mûa laånh sai àöìng dúä thuöëc nhanh,
Baáo giùåc aãi Nam khöng khoái lûãa,
Bïn giûúâng möåt giêëc nguã ïm laânh.
(Theo Hoaâng Viïåt thi vùn tuyïín).
Têm höìn Trêìn Quang Khaãi vûâa thoaáng àaåt, vûâa gêìn guäi, gùæn
boá vúái cuöåc söëng bònh dõ cuãa àêët nûúác vaâ con ngûúâi:
Nhêët thanh ngûu àõch thanh lêu nguyïåt,
Kyã phiïën nöng soa bñch luäng vên.
(Tiïëng saáo muåc àöìng dûúái aánh trùng bïn lêìu xanh,
Mêëy chiïëc aáo túi dûúái mêy trïn ruöång biïëc)
(Chuâa Daä Thûå).
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 12
Cuöåc àúâi Trêìn Quang Khaãi laâ möåt cuöåc àúâi sung maän, khñ
phaách doåc ngang. Vaâo tuöíi 50, Trêìn Quang Khaãi vêîn coân viïët
nhûäng cêu thú àêìy khaát voång anh huâng:
Linh bònh àúãm khñ luên khuên taåi,
Giaãi àaão àöng phong phuá nhêët thi.
(Chñ khñ duäng caãm luác coân treã vêîn ngang taâng, hùng haái.
Muöën quêåt ngaä ngoån gioá àöng, ngêm vang möåt baâi thú).
Ngoaâi baâi Tuång giaá hoaân kinh sûá, Lûu Gia àöå (Bïën àoâ Lûu
Gia) cuäng laâ möåt baâi thú nöíi tiïëng cuãa Trêìn Quang Khaãi, coá thïí
xïëp vaâo trong söë nhûäng baâi thú hay cuãa thú cöí Viïåt Nam.
Lûu Gia àöå khêíu thuå tham thiïn,
Höî tuång àöng haânh tñch baåc thuyïìn.
Cûåu thaáp giang àònh lûu thuãy thûúång,
Hoang tûã cöí truâng thaåch lên tiïìn.
Thaái bònh àöì chñ kyã thiïn lyá,
Lyá àaåi quan haâ nhõ baách niïn.
Thi khaách truâng lai àêìu phaát baåch,
Mai hoa nhû tuyïët chiïëu tònh xuyïn.
(Bïën àoâ Lûu Gia cêy cao ngêët trúâi,
Xûa phoâ giaá sang àöng tûâng àöî thuyïìn núi àêy.
Thaáp cuä, àònh xûa dûång trïn söng thu,
Àïìn hoang, möå cöí trûúác mêëy con lên àaá.
Baãn àöì thaái bònh ghi mêëy ngaân dùåm,
Non söng nhaâ Lyá traãi hai trùm nùm.
Khaách thú nay trúã laåi àêìu àaä baåc,
Hoa mai nhû tuyïët chiïëu xuöëng söng trong).
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 13
Nhûäng vêìn thú Trêìn Quang Khaãi àïí laåi laâ nhûäng aánh haâo
quang, ghi dêëu êën cuãa möåt sûå nghiïåp lúán trong cuöåc àúâi võ Thûúång
tûúáng nhaâ Trêìn - vûâa laâm thú, vûâa àaánh giùåc.
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 14
NHAÂ SÛÃ HOÅC PHAN PHU TIÏN
Phan Phu Tiïn ngûúâi laâng Veä (Àöng Ngaåc, huyïån Tûâ Liïm,
ngoaåi thaânh Haâ Nöåi), möåt laâng truâ phuá nöíi tiïëng vïì nghïì song,
mêy àan laát cöí truyïìn. Öng tïn chûä laâ Tñn Thêìn, tïn hiïåu laâ Mùåc
Hiïn. Taåi khoa thi cuöëi cuâng cuãa nhaâ Trêìn töí chûác úã Thùng Long
vaâo nùm Bñnh Tyá, niïn hiïåu Quang Thaái thûá 9 àúâi Trêìn Thuêån
Töng (1396), öng àaä àöî Thaái hoåc sinh. Öng laâ nhaâ sûã hoåc, nhaâ
nghiïn cûáu vùn hoåc vaâ nhaâ giaáo nöíi tiïëng, ngûúâi coá cöng lúán trong
viïåc soaån thaão quöëc sûã àêìu thúâi Lï, àöìng thúâi cuäng laâ ngûúâi khúãi
àêìu viïåc biïn soaån böå húåp tuyïín thú ca àêìu tiïn cuãa Viïåt Nam.
Sau khi thi àöî, Phan Phu Tiïn àûúåc vaâo laâm viïåc úã Quöëc sûã
viïån vaâ Quöëc Tûã Giaám, hai cú quan nghiïn cûáu hoåc thuêåt vaâ àaâo
taåo nhên taâi quan troång bêåc nhêët àûúng thúâi. Sau suöët möåt thúâi
gian daâi túái trïn 1/4 thïë kyã, kïí tûâ cuöëi nhûäng nùm 90 thïë kyã 14 cho
túái nùm 1429, öng múái laåi dûå thi khoa Minh Kinh dûúái thúâi Lï
Thaái Töí; sau àêëy khöng thêëy saách vúã, taâi liïåu naâo ghi cheáp gò thïm
vïì ngûúâi danh sô hoå Phan naây.
Tònh hònh àêët Viïåt luác àoá àang traãi qua nhûäng cún biïën àöång
dûä döåi. Trong thúâi gian giûä chûác Àöìng tu sûã úã Quöëc sûã viïån, öng
bùæt tay vaâo biïn soaån böå Viïåt êm thi têåp - cöng trònh múã àêìu viïåc
nghiïn cûáu, giúái thiïåu thú ca caác àúâi úã Viïåt Nam. Niïìm tûå haâo vïì
truyïìn thöëng vùn hoáa lêu àúâi cuãa dên töåc, loâng trên troång àöëi vúái
di saãn tinh thêìn cuãa tiïìn nhên vaâ nhûäng nhêån thûác sêu sùæc vïì vai
troâ cuãa vùn chûúng nghïå thuêåt àaä thuác àêíy öng vûúåt qua moåi khoá
khùn, ra sûác hoaân thaânh cöng trònh coá yá nghôa lúán lao naây.
Muâa thu nùm Quyá Sûãu, niïn hiïåu Thuêån Thiïn thûá 6 àúâi Lï
Thaái Töí (1433), böå húåp tuyïín Viïåt êm thi têåp vïì cùn baãn àaä hoaân
thaânh. Phan Phu Tiïn viïët lúâi tûåa vúái nhûäng lúâi têm huyïët nhû
sau: "Trong loâng coá chñ hûúáng ùæt seä thïí hiïån thaânh lúâi. Vò vêåy, thú
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 15
laâ àïí noái lïn caái chñ cuãa mònh... Caác bêåc àïë vûúng, cöng khanh, sô
àaåi phu mêëy àúâi gêìn àêy, chùèng ai khöng quan têm àïën hoåc thuêåt,
vêîn thûúâng súám töëi ngêm võnh, diïîn taã nöîi loâng sêu kñn, àïìu coá thi
têåp lûu haânh úã àúâi nhûng do binh lûãa nïn àaä thêët truyïìn, tiïëc
thay!... Caác bêåc quên tûã sau naây coá loâng sûu têìm röång khùæp, röìi
xïëp àùåt thaânh quyïín, thaânh têåp, múái mong khoãi phaãi thúã than vò
boã soát mêët haåt chêu trong biïín caã".
Saách chûa kõp khùæc in thò Phan Phu Tiïn àûúåc cûã giûä chûác
An Phuã sûá úã tónh ngoaâi (Thiïn Trûúâng, Hoan Chêu). Viïåt êm thi
têåp àûúåc Thõ ngûå sûã Chu Xa vêng lïånh triïìu àònh biïn soaån tiïëp.
Sau hún 10 nùm sûu têìm, chónh lyá, sùæp xïëp, baãn thaão Tên tuyïín
Viïåt êm thi têåp do Chu Xa biïn têåp àaä hoaân thaânh vaâo nùm 1459,
àûúåc Haân Lêm hoåc sô Lyá Tûã Têën hiïåu chónh, röìi cho khùæc in. Theo
baâi tûåa cuãa Lyá Tûã Têën thò Tên tuyïín Viïåt êm thi têåp thu thêåp
àûúåc hún 700 baâi thú (sùæp xïëp thaânh 7 quyïín). Baãn in lêìn àêìu àaä
thêët taán tûâ lêu. Hiïån nay chó coân àûúåc thêëy ba quyïín àêìu cuãa lêìn
taái baãn nùm 1729.
Sau möåt thúâi gian laâm quan úã tónh ngoaâi, nùm 1448, Phan
Phu Tiïn laåi àûúåc triïåu vïì kinh, sung chûác Quöëc Tûã Giaám baác sô
tri Quöëc sûã viïån, vûâa giaãng daåy úã Quöëc Tûã Giaám laåi vûâa tröng coi
cöng viïån cuãa Viïån quöëc sûã. Nùm êët Húåi, niïn hiïåu Diïn Minh thûá
hai àúâi Lï Nhên Töng (1455), vêng lïånh nhaâ vua, öng bùæt tay vaâo
biïn soaån böå Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn (nöëi tiïëp theo Àaåi Viïåt sûã kyá
cuãa Lï Vùn Hûu), cheáp viïåc tûâ àúâi Trêìn Thaái Töng cho àïën khi
quên Minh ruát vïì nûúác (tûâ nùm 1226 cho túái nùm 1427), göìm 10
quyïín. Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn nay àaä thêët truyïìn, nhûng Ngö Sô
Liïn àaä dûåa vaâo böå sûã naây àïí biïn soaån nhûäng phêìn coá liïn quan
trong Àaåi Viïåt sûã kyá toaân thû.
Ngoaâi Viïåt êm thi têåp, Àaåi Viïåt sûã kyá tuåc biïn, tûúng truyïìn
öng coân viïët Quöëc triïìu luêåt lïånh, Baãn thaão thûåc vêåt toaãn yïëu,
cuäng àïìu thêët truyïìn. Toaân Viïåt thi luåc do Lï Quyá Àön biïn soaån
coá cheáp ba baâi thú cuãa öng: Vi nhên cêìu giaáo (Laâm ngûúâi cêìn phaãi
hoåc têåp), Haå giaán nghõ àaåi phu Nguyïîn ÛÁc Trai vaâ Àûúng àaåo
Lûúng Phaán quan nhêåm maän (Tùång öng phaán quan hoå Lûúng hïët
haån nhêåm chûác), lúâi thú bònh dõ nhûng chûáa àûång nhiïìu yá tûúãng
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 16
khaá sêu sùæc, nïu cao truyïìn thöëng hiïëu hoåc, troång nghôa tònh,
chùm lo viïåc dên, viïåc nûúác cuãa nho sô Viïåt Nam.
Hiïån nay úã laâng Àöng Ngaåc (huyïån Tûâ Liïm, ngoaåi thaânh Haâ
Nöåi) coá nhaâ thúâ Phan Phu Tiïn vúái bûác hoaânh phi mang ba chûä
Khai Têët Tiïu, nhùæc nhúã túái vinh dûå cuãa ngûúâi àöî àaåi khoa àêìu
tiïn úã laâng naây.
Giaáo sû ÀÙÅNG ÀÛÁC SIÏU
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 17
NGUYÏÎN BÓNH KHIÏM
Nguyïîn Bónh Khiïm sinh nùm 1491, mêët nùm 1585, ngûúâi
laâng Trung Am, huyïån Vônh Laåi (nay laâ xaä Cöí Am, huyïån Vônh
Baão, ngoaåi thaânh Haãi Phoâng). Sinh trûúãng trong möåt gia àònh
voång töåc (chaáu ngoaåi quan thûúång thû Nhûä Vùn Lan) coá hoåc vêën,
caã hai thên mêîu àïìu laâ nhûäng ngûúâi coá vùn taâi hoåc haånh nïn
Nguyïîn Bónh Khiïm tûâ súám àaä hêëp thuå truyïìn thöëng gia giaáo kyã
cûúng. Nhêët laâ phuå mêîu cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm, tûúng truyïìn baâ
laâ ngûúâi gioãi giang vùn taâi vaâ tinh thöng àõa lyá, tûúáng söë. Ngay tûâ
khi Nguyïîn Bónh Khiïm cêët tiïëng khoác chaâo àúâi, thêëy con mònh coá
tûúáng maåo khaác thûúâng, baâ àaä döëc loâng àaâo taåo con trai thaânh möåt
taâi nùng giuáp nûúác, cûáu àúâi. Niïìm thöi thuác àoá khiïën Nguyïîn Bónh
Khiïm súám tòm àûúåc thêìy hoåc coá àaåo cao àûác caã laâ cuå baãng nhaän
Lûúng Àùæc Bùçng. Vúái trñ tuïå mêîn tiïåp, thöng minh tûâ nhoã, laåi gùåp
thêìy gioãi khaác naâo nhû röìng gùåp mêy. Nguyïîn Bónh Khiïm súám
thaânh taâi nùng kiïåt xuêët nöíi tiïëng. Vaâ sau naây, taâi hoåc vêën uyïn
thêm cuãa öng àaä vûúåt xa thêìy. Tûúng truyïìn Lûúng Àùæc Bùçng laâ
ngûúâi gioãi lyá hoåc, àaä àem saách Thaái êët thêìn kinh ra daåy cho hoåc
troâ, nhûng coá nhûäng àiïìu trong saách êëy Lûúng Àùæc Bùçng cuäng
khöng hiïíu àûúåc maâ chó coá Nguyïîn Bónh Khiïm sau naây múái tinh
thöng.
Lúán lïn trong möåt giai àoaån lõch sûã nhaâ Lï suy thoaái, caác phe
phaái trong triïìu àöë kyå, cheám giïët lêîn nhau. Nùm 1572, Maåc Àùng
Dung cûúáp ngöi nhaâ Lï lêåp ra möåt triïìu àaåi múái. Thïë laâ suöët cuöåc
àúâi thanh niïn trai treã, Nguyïîn Bónh Khiïm phaãi söëng trong êín
dêåt, khöng thi thöë àûúåc taâi nùng. Maäi túái nùm 1535. Luác naây àaä 45
tuöíi, öng múái ài thi. Ba lêìn thi Hûúng, thi Höåi, thi Àònh öng àïìu àöî
àêìu vaâ àöî Traång nguyïn. Tûâ àêëy, öng laâm quan vúái tên triïìu, nhaâ
Maåc phong chûác Taã thõ lang (chûác àûáng haâng thûá ba trong böå
Hònh). Triïìu àònh nhaâ Maåc rêët trên troång Nguyïîn Bónh Khiïm.
http://ebooks.vdcmedia.com
Nhiïìu taác giaã 18
Öng hy voång triïìu àaåi nhaâ Maåc coá thïí xêy dûång laåi àêët nûúác. Luác
naây, Maåc Àùng Dung àaä nhûúâng ngöi cho con laâ Maåc Àùng Doanh
vaâ ruát vïì laâm Thaái thûúång hoaâng. Doanh laâ ngûúâi toã ra coá chñ khñ
àaãm lûúåc. Nguyïîn Bónh Khiïm, möåt nhaâ hoåc giaã uyïn thêm, möåt
trñ thûác dên töåc àaä nhòn thêëy àiïìu àoá. Vaâ öng hy voång: vúái nhên
vêåt naây, triïìu àaåi múái coá thïí àûa àêët nûúác thoaát khoãi tònh traång röëi
ren maâ vua töi nhaâ Lï vaâ caác têåp àoaân phong kiïën trûúác àoá gêy ra.
Nhûng niïìm tin àoá bõ thêët voång. Laâ möåt hoåc giaã, hoåc röång
biïët nhiïìu, trong thú öng hay nhùæc túái sûå thùng trêìm "thûúng haãi
biïën vi tang àiïìn" (biïín xanh biïën thaânh nûúng dêu) cuãa trúâi àêët,
taåo vêåt vaâ cuöåc àúâi tröi nöíi nhû "phuâ vên". Öng thûúng xoát cho
"vêån mïånh" quöëc gia vaâ caãm thöng sêu sùæc tònh caãnh cuãa "dên
àen", "con àoã". Öng thêåt sûå mong muöën àêët nûúác thõnh vûúång, thaái
bònh. Tûúng truyïìn, hònh nhû àïí traánh nhûäng cuöåc binh àao khoái
lûãa, tûúng taân cho chuáng dên vaâ nhòn thêëy trûúác thúâi cuöåc, "vêån
mïånh" cuãa àêët nûúác trong hoaân caãnh êëy chûa thïí coá nhûäng lûåc
lûúång àaãm àûúng àûúåc viïåc thöëng nhêët, nïn khi caác têåp àoaân
phong kiïën àïën hoãi kïë saách, öng àïìu baây cho hoå nhûäng phûúng
saách khaác nhau àïí giûä thïë "chên vaåc". Nùm 1568, Nguyïîn Hoaâng
thêëy anh laâ Nguyïîn Uöng bõ Trõnh Kiïím saát haåi, lo cho "söë phêån"
nïn àaä ngêìm cho ngûúâi hoãi kïë an thên, Nguyïîn Bónh Khiïm noái:
"Hoaânh sún nhêët àaái, vaån àaåi dung thên" (nguå yá noái: Dûåa vaâo möåt
daãi Hoaânh sún coá thïí lêåp nghiïåp àûúåc lêu daâi). Thïë laâ Nguyïîn
Hoaâng tûác töëc xin anh rïí laâ Trõnh Kiïím cho vaâo trêën thuã àêët
Thuêån Hoáa (tûâ Àeâo Ngang trúã vaâo).
Taåi Thùng Long, thúâi êëy chuáa Trõnh cuäng ra sûác ûác hiïëp vua
Lï vaâ muöën phïë boã, liïìn cho ngûúâi hoãi yá kiïën Nguyïîn Bónh Khiïm.
Öng khöng traã lúâi vaâ lùèng lùång dêîn sûá giaã ra thùm chuâa vaâ noái vúái
nhaâ sû: "Giûä chuâa thúâ Phêåt thò ùn oaãn", nguå yá muöën khuyïn chuáa
Trõnh cûá tön phoâ nhaâ Lï thò quyïìn haânh têët giûä àûúåc. Nïëu tûå yá
phïë lêåp seä dêîn àïën binh àao. Coân àöëi vúái nhaâ Maåc, sau nhûäng cuöåc
chiïën tranh liïn miïn, phaãi boã chaåy lïn Cao Bùçng thïë thuã, vua
Maåc cho ngûúâi vïì hoãi yá kiïën Nguyïîn Bónh Khiïm, öng àaä traã lúâi:
"Cao Bùçng tuy thiïín, khaã diïn söí thïí" (Cao Bùçng tuy àêët heåp,
nhûng coá thïí giûä àûúåc vaâi àúâi). Quaã nhiïn, maäi àïën nùm 1688, sau
http://ebooks.vdcmedia.com
DANH NHÊN ÀÊËT VIÏÅT 19
ba àúâi giûä àêët Cao Bùçng, nhaâ Maåc múái bõ diïåt. Caác truyïìn thuyïët
trïn àêy muöën chûáng toã rùçng Nguyïîn Bónh Khiïm laâ ngûúâi coá taâi
tiïn àoaán, ào nùæm àûúåc bñ truyïìn cuãa saách Thaái êët thêìn kinh. Vaã
laåi coân truyïìn thuyïët nûäa vïì Traång Trònh vúái têåp Trònh quöëc cöng
sêëm kyá. Tûúng truyïìn trong têåp saách àoá, öng àaä tiïn tri vaâ biïët
trûúác caác sûå viïåc nhên tònh thïë thaái, thúâi cuöåc xaãy ra "nùm trùm
nùm sau". Thûåc, hû thïë naâo, coân laâ vêën àïì cêìn phaãi nghiïn cûáu
khùèng àõnh hay phuã àõnh cuãa caác nhaâ hoåc giaã Viïåt Nam sau naây
àïí traã laåi giaá trõ xûáng àaáng cho Nguyïîn Bónh Khiïm. Àûúng
nhiïn, möåt àiïìu cêìn khùèng àõnh: Nguyïîn Bónh Khiïm thêåt sûå laâ
nhaâ hoåc giaã "thûúång thöng thiïn vùn, haå tri àõa lyá, trung tri nhên
sûå" (trïn trúâi hiïíu thiïn vùn, dûúái àêët tûúâng àõa lyá, úã giûäa hiïíu con
ngûúâi).
Nguyïîn Bónh Khiïm àaä àïí laåi cho hêåu thïë nhûäng taác phêím
vùn thú coá giaá trõ nhû: Têåp thú Baåch Vên (göìm haâng trùm baâi thú
chûä Haán coân lûu laåi) vaâ hai têåp: Trònh quöëc cöng Baåch vên thi têåp
vaâ Trònh quöëc cöng Nguyïîn Bónh Khiïm thi têåp hay coân goåi laâ
Baåch Vên quöëc ngûä thi (vúái haâng trùm baâi thú chûä Nöm). Thú
Nguyïîn Bónh Khiïm giaâu chêët liïåu hiïån thûåc, mang tñnh triïët lyá
sêu xa cuãa thúâi cuöåc. Öng phï phaán gay gùæt boån tham quan ö laåi
huát maáu, huát muã cuãa dên. Thú öng coân truyïìn àaåt cho àúâi möåt àaåo
lyá àöëi nhên xûã thïë, àaåo vua töi, cha con vaâ quan hïå bêìu baån, haâng
xoám laáng giïìng. Àoåc thú öng laâ thêëy caã möåt têëm loâng lo cho nûúác,
thûúng àúâi, thûúng dên, vaâ möåt têm höìn suöët àúâi da diïët vúái àaåo
lyá: "Tiïn thiïn haå chi ûu phi ûu, hêåu thiïn haå chi laåc nhi laåc" (lo
trûúác caái lo cuãa thiïn haå, vui sau caái vui cuãa thiïn haå). Vò thïë khi
vïì úã êín, öng vêîn múã trûúâng daåy hoåc, mong àaâo taåo cho àúâi nhûäng
taâi nùng "kinh bang tïë thïë". Hoåc troâ cuãa öng cuäng coá ngûúâi trúã
thaânh danh tûúáng, Traång nguyïn nhû: Phuâng Khùæc Khoan, Lûúng
Hûäu Khaánh, Nguyïîn Quyïìn...
Coá thïí noái úã thïë kyã 16, Nguyïîn Bónh Khiïm laâ nhaâ triïët hoåc
lúán cuãa Viïåt Nam. Tû tûúãng triïët hoåc cuãa öng "khöng bêån têm ài
vaâo xu hûúáng duy lyá..." ài tòm khaái niïåm baãn thïí luêån nhû Laäo Tûã,
nhû triïët hoåc Phêåt giaáo hay caái phoáng nhiïåm nhiïìu luác àïën nguåy
biïån cuãa Trang Tûã. Öng hiïíu sêu sùæc triïët hoåc Töëng Nho nhûng
http://ebooks.vdcmedia.com
Copyright by webtailieu.net