Cõi sống và cõi chết trong quan niệm cổ truyền của người Mường
Tham khảo tài liệu 'cõi sống và cõi chết trong quan niệm cổ truyền của người mường', văn hoá - nghệ thuật, báo chí - truyền thông phục vụ nhu cầu học tập, nghiên cứu và làm việc hiệu quả
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
câi sèng vµ câi chÕt trong
quan niÖm cæ truyÒn cña ngÖêi MÖêng
“§ªm nay
Ngµy nµy
T«i dËy
KÓ chuyÖn xöa cho ngöêi nghe
Nãi vÌ xöa cho ngöêi hay
Mai sau
Cã ngµy ¨n c¬m uèng röîu
Ngöêi kh¸c chuyÖn cïng ®êi...”
(Më ®Çu mo §Î ®Êt ®Î nöíc: lêi bè Mo nãi víi ngöêi chÕt)
Trong khu«n khæ cuéc vËn ®éng c¶i c¸ch phong tôc tËp
qu¸n, mét mÆt quan träng cña c«ng t¸c v¨n hãa ë miÒn nói,
nh÷ng ®ång chÝ l·nh ®¹o c¸c cÊp, mµ chóng t«i cã dÞp tiÕp xóc
trªn ®Þa bµn Möêng (Hßa B×nh), ®Òu ®Æc biÖt quan t©m ®Õn viÖc
c¶i t¹o tËp tôc ma chay vµ cöíi xin. C¶i c¸ch tang lÔ cßn ®öîc coi
träng h¬n c¶i c¸ch h«n lÔ. Thùc vËy, trong sinh ho¹t t«n gi¸o vµ
x· héi cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ma chay lµ dÞp g©y tèn kÐm
nhiÒu nhÊt: tèn tiÒn cña, tèn søc ngöêi, tèn th× giê. Ch¼ng nh÷ng
thÕ, nh×n döíi gãc ®é chèng mª tÝn vµ gi¸o dôc chñ nghÜa v«
9
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
thÇn, tang lÔ lµ mét trong nh÷ng nghi lÔ t«n gi¸o “®Ëm ®Æc” cña
ngöêi Möêng, lµ h×nh th¸i kh¸ tËp trung cña mª tÝn dÞ ®oan cæ
truyÒn. Nhöng, nhö mäi nghi lÔ lín cña bÊt cø d©n téc nµo, tang
lÔ Möêng cßn thÓ hiÖn, trªn lÔ tiÕt, nh÷ng quan niÖm vò trô vµ
nh©n sinh quen thuéc cña d©n téc. Dï kh«ng thiÕu chç lÖch l¹c,
c¸c quan niÖm Êy ®· b¾t rÔ l©u ®êi vµo t©m kh¶m cña ngöêi
Möêng, lµ chÊt liÖu gãp phÇn x©y dùng nªn c¸i mµ nhiÒu nhµ
d©n téc häc gäi lµ “mèi céng c¶m” cña mét d©n téc. Kh«ng thÓ
nhÊt ®¸n xãa bá tÊt c¶ b»ng biÖn ph¸p hµnh chÝnh. Bªn c¹nh
nh÷ng quan niÖm lçi thêi, nh÷ng tËp tôc l¹c hËu, tang lÔ Möêng
cßn bao hµm nhiÒu gi¸ trÞ tiÕn bé cña di s¶n v¨n hãa d©n téc, mµ
ngöêi Möêng hiÖn nay mong kÕ thõa vµ ph¸t huy mét c¸ch h÷u
Ých trªn böíc ®öêng x©y dùng chñ nghÜa x· héi. Mèi t×nh g¾n bã
ngöêi sèng còng nhö ngöêi chÕt víi ®Êt, nöíc, xãm, möêng(1) -
böíc ®Çu cña t×nh yªu nöíc, tinh thÇn chèng ¸p bøc to¸t ra tõ
mét sè lÔ ca, chØ lµ vµi tØ dô gi÷a nhiÒu tØ dô kh¸c.
CÇn xãa bá nh÷ng g× vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×? §ã lµ c©u hái mµ
mét sè ®ång chÝ ë Hßa B×nh ®· nªu lªn khi trao ®æi víi chóng t«i.
Qua bµn b¹c, c¸c ®ång chÝ còng nhÊt trÝ víi chóng t«i r»ng, tröíc
khi quyÕt ®Þnh xãa bá hay gi÷ l¹i, viÖc tröíc m¾t râ rµng lµ ph¶i
t×m hiÓu xem cã “nh÷ng g×”. NghÜa lµ ph¶i ®iÒu tra d©n téc häc
vÒ tang lÔ, kh«ng nh÷ng ghi chÐp tØ mØ c¸c lÔ tiÕt, mµ cßn th«ng
qua lÔ tiÕt rót ra nh÷ng quan niÖm vµ kh¸i niÖm Èn n¸u bªn
sau. Trªn c¬ së hiÓu biÕt ®ã, c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh sÏ cïng
nh©n d©n Möêng gi¶i quyÕt thÝch ®¸ng vÊn ®Ò “xãa bá nh÷ng g×
vµ gi÷ l¹i nh÷ng g×”. Chóng t«i tin töëng nhö vËy. Tµi liÖu ng¾n
nµy chØ nh»m gãp phÇn rÊt nhá vµo c«ng t¸c “g¹n ®ôc kh¬i
trong” cña c¸c ®ång chÝ ë Hßa B×nh, b»ng c¸ch tr×nh bµy l¹i
nh÷ng quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng vÒ “câi sèng” vµ
“câi chÕt”, trong chõng mùc chóng t«i th¨m dß ®öîc qua kh¶o s¸t
10
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tang lÔ. VÊn ®Ò nµy chöa ®öîc nh÷ng ngöêi nghiªn cøu d©n téc
Möêng tröíc kia ®Ò cËp ®Õn(2). “Câi sèng” vµ “câi chÕt” nãi ®©y
kh«ng ph¶i lµ nh÷ng thµnh phÇn cña mét häc thuyÕt trõu töîng
vÒ vò trô vµ nh©n sinh, kÕt qu¶ tö biÖn cña mét tÇng líp t¨ng
l÷. Chóng t«i chØ muèn nãi ®Õn thÕ giíi cña ngöêi sèng vµ thÕ
giíi dµnh cho tinh linh, trong quan niÖm d©n gian cña ngöêi
Möêng tröíc ®©y, råi tõ ®ã t×m hiÓu sè phËn cña linh hån khi con
ngöêi ®· t¾t thë, nh÷ng böíc ®öêng cña linh hån tõ “câi sèng”
®Õn “câi chÕt”. Con ®öêng Êy biÓu hiÖn qua c¸c lÔ tiÕt tang ma.
Tuy nhiªn, trong giíi h¹n cña mét bµi t¹p chÝ, chóng t«i sÏ
kh«ng miªu t¶ c¸c lÔ tiÕt nèi tiÕp nhau, mµ chØ hy väng r»ng diÔn
biÕn c¬ b¶n nhÊt cña ®¸m tang Möêng sÏ lé phÇn nµo qua viÖc
tr×nh bµy c¸c quan niÖm(3).
LÇn l¹i nh÷ng trang sæ tay ghi chÐp trªn thùc ®Þa qua c¸c
cuéc kh¶o s¸t cïng nhau tiÕn hµnh tõ n¨m 1964 cho ®Õn nay,
chóng t«i kh«ng nÐn ®öîc båi håi khi nhí ®Õn nh÷ng “bè”, nh÷ng
“mÕ”, nh÷ng ®ång chÝ, tuy chØ gÆp gì trªn c¸c chÆng ®öêng ®iÒn
d·, nhöng ®· kh«ng ngÇn ng¹i dµnh th× giê gi¶i cho chóng t«i
mét ®o¹n “mo” tèi nghÜa, thªm cho chóng t«i mét hiÓu biÕt cô
thÓ(4). Trong qu¸ tr×nh chØnh lý vµ ph©n tÝch tµi liÖu, chóng t«i
®· nhiÒu lÇn tham kh¶o thùc tiÔn cña c¸c d©n téc kh¸c. Nh÷ng
lÇn ®ã, nhiÒu b¹n ®ång nghiÖp ®· sèt s¾ng cho phÐp chóng t«i sö
dông kÕt qu¶ nghiªn cøu cña c¸c b¹n, kÓ c¶ mét sè tµi liÖu chöa
hÒ c«ng bè, ®Ó tiÖn ®èi chiÕu, so s¸nh. §èi víi chóng t«i, th¸i ®é
v« tö ®ã lµ mét tÊm gö¬ng vÒ tinh thÇn khoa häc vµ hîp t¸c x·
héi chñ nghÜa. Xin c¸c b¹n nhËn ë ®©y lêi c¶m ¬n ch©n thµnh cña
chóng t«i(5).
NÕu qu¶ thùc, nhö chóng t«i nghÜ, kh¸i niÖm “linh hån” lµ
h¹t nh©n cña mäi tö töëng t«n gi¸o, th× tang lÔ ¾t ph¶i lµ biÓu
hiÖn râ nÐt nhÊt cña kh¸i niÖm Êy. V× ma chay lµ g×, nÕu kh«ng
11
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ph¶i lµ gi¶i ph¸p cao nhÊt vµ cuèi cïng - gi¶i ph¸p tèi chung -
mµ mét céng ®ång thÓ ngöêi sèng ®öa ra ®Ó khu«n xÕp sè phËn
cña linh hån mét thµnh viªn. TiÕc thay, nh÷ng tµi liÖu cô thÓ vÒ
tang lÔ Möêng vÉn kh«ng cho phÐp chóng ta tr¶ lêi chÝnh x¸c c¸c
c©u hái sau ®©y: Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng,
con ngöêi cã mÊy hån chÝnh, mÊy hån phô? Trªn c¬ thÓ cña
ngöêi sèng, c¸c hån chÝnh vµ hån phô sÏ ra sao? Th«ng thöêng ë
nöíc ta, c¸ch gi¶i ®¸p c¸c c©u hái trªn ®©y thuéc ph¹m vi quan
niÖm d©n gian, chø kh«ng ph¶i lµ ®éc quyÒn hay ®Æc quyÒn cña
mét ®¼ng cÊp, mét tõng líp nµo c¶. Ch¼ng h¹n, ngöêi Ba Na nµo
®· ®Õn tuæi tröëng thµnh ®Òu biÕt râ r»ng mçi ngöêi cã ba P¥
NGOL’ (= hån), hån chÝnh ë xo¸y tãc, mét hån phô ë trªn tr¸n,
mét hån phô ë trong th©n, vµ khi con ngöêi ®· t¾t thë th× hån
chÝnh ®i vÒ thÕ giíi bªn kia, cßn c¸c hån phô cø vÊt vöëng trong
rõng, vÒ sau biÕn thµnh sö¬ng mãc(6). Cã thÓ dÉn nhiÒu tØ dô
tö¬ng tù vÒ c¸c d©n téc kh¸c. §iÒu lµm cho chóng t«i ng¹c nhiªn
lµ kh«ng mét ngöêi Möêng nµo, kÓ c¶ c¸c cô cao tuæi vµ nh÷ng
ngöêi vèn lµ Pé Mo (= bè Mo) (7), cã thÓ tr¶ lêi nh÷ng c©u hái
trªn mét c¸ch døt kho¸t. §©y kh«ng ph¶i lµ t×nh tr¹ng míi. Döíi
thêi Ph¸p thuéc, khi cuéc sèng cæ truyÒn cña ngöêi Möêng chöa
biÕn d¹ng nhiÒu, J.Cuisinier ®· tõng vÊp ph¶i mét t×nh tr¹ng
tö¬ng tù, mµ vÒ sau c« kh«ng quªn nh¾c l¹i: “Hä ngËp ngõng vÒ
c¸ch gi¶i ®¸p nh÷ng c©u hái Êy, h×nh nhö chöa bao giê hä tù hái
nhö thÕ c¶”(8). Kh¸i niÖm linh hån, hoÆc chöa kÕt tinh, hoÆc
®ang ph©n gi¶i, trong quan niÖm d©n gian cña ngöêi Möêng.
Theo quan niÖm phæ biÕn cña hä, th× ngöêi sèng cã nhiÒu
hån, mµ tiÕng Möêng gäi lµ V¹I (vÝa). Cã lÏ nh÷ng vÝa Êy ®öîc
ph©n bè kh¾p c¬ thÓ cña con ngöêi, v× tÊt c¶ nh÷ng ngöêi cung
cÊp tµi liÖu cho chóng t«i ®Òu dÉn c©u nãi ®Çu miÖng sau ®©y:
“PéN M¦¥L’ W¹I P£N §¡M, §¡M M¦¥L’ W¹I P£N CHI£U”
12
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
(Bèn mö¬i vÝa bªn ph¶i, n¨m mö¬i vÝa bªn tr¸i). Nhö vËy, ngöêi
sèng cã chÝn mö¬i hån c¶ th¶y, ®µn «ng vµ ®µn bµ ®Òu thÕ. T¹i
sao l¹i ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu nhö vËy? Ph¶i ch¨ng v× qu¶ tim
ë bªn tr¸i? Trong kh«ng gian huyÒn bÝ cña ngöêi Möêng, phÝa
bªn ph¶i vµ phÝa bªn tr¸i gi÷ nh÷ng chøc n¨ng kh¸c nhau nhö
thÕ nµo? Tröíc nh÷ng th¾c m¾c nµy, c¸c cô, c¸c bè Mo, mµ chóng
t«i tõng cã dÞp th¨m hái, chØ biÕt l¾c ®Çu cöêi xßa. T¸c gi¶ cuèn
“Ngöêi câi sèng” cßn nh¾c ®Õn mét quan niÖm kh¸c: con ngöêi cã
ba HåN (=hån), nÕu lµ nam th× thªm b¶y BÝA (=vÝa), n÷ th×
thªm chÝn(9). Nhöng, qua thÈm tra ®iÒn d·, chóng t«i thÊy r»ng
quan niÖm nµy - dùa trªn sù ph©n biÖt gi÷a hån chÝnh vµ hån
phô, gi÷a nam vµ n÷ - hoÆc kh«ng phæ biÕn kh¾p n¬i (chØ cã t¹i
mét sè vïng tiÕp gi¸p ®Þa bµn Kinh), hoÆc kh«ng ph¶i lµ quan
niÖm d©n gian (chØ phæ biÕn trong mét sè nhµ Lang, hoÆc nh÷ng
gia ®×nh Ýt nhiÒu cã Nho häc).
Trong sè chÝn mö¬i vÝa cña ngöêi sèng, xöa kia ngöêi
Möêng cã ph©n biÖt hån chÝnh vµ hån phô kh«ng? Mét lÇn n÷a,
chóng t«i ®µnh dõng l¹i tröíc tiÕng cöêi xßa bÊt lùc. Dï sao, ®iÒu
cã thÓ pháng ®o¸n lµ: cã nhiÒu lo¹i vÝa, Ýt nhÊt còng cã hai lo¹i.
Nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cho chóng t«i thöêng dÉn mét c©u
nãi ®Çu miÖng kh¸c: “W¹I TH¾n Po MOONG, V¹I KHANG Pã
C¹” (= VÝa r¾n bá mu«ng, vÝa sang bá c¸). C©u nãi xóc tÝch ®Õn
møc tèi nghÜa ®ßi hái chóng ta ph¶i t×m hiÓu mét vµi kh¸i niÖm,
kÓ c¶ vÒ phö¬ng diÖn tõ ng÷. V¹I TH¾n (= vÝa r¾n, vÝa cøng)
còng lµ tªn mét nghi lÔ t«n gi¸o cña ngöêi Möêng, cã liªn quan
®Õn kh¸i niÖm “linh hån”. Ngöêi ®Õn tuæi giµ c¶m thÊy søc b¾t
®Çu suy, còng nhö ngöêi chuÈn bÞ ®i xa, thöêng mêi LA W¹I
TH¾n (= lµm vÝa r¾n), ®Ó t¨ng cöêng søc lùc cho m×nh b»ng
c¸ch lµm cho vÝa cøng r¾n. Bè Mo, tröíc khi ®i chñ tr× tang lÔ,
còng tù lµm vÝa r¾n, ®Ó vÝa cña m×nh ®ñ søc m¹nh ¸p ®¶o vµ
13
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
höíng dÉn hån ngöêi chÕt. Döíi m¾t ngöêi nghiªn cøu d©n téc
häc t«n gi¸o, tôc lµm vÝa r¾n kh«ng thÓ kh«ng cã nh÷ng mèi
quan hÖ, dï xa x«i, víi mét quan niÖm rÊt cæ vÒ linh hån, quan
niÖm linh hån bµng b¹c, linh hån chöa c¸ thÓ hãa, mµ cã ngöêi
®· cöêng ®iÖu lªn thµnh “thuyÕt n¨ng löîng” vÒ linh hån(11).
W¹I KHANG (= vÝa sang) thùc ra lµ g× ? VÊn ®Ò cßn treo ®Êy.
Cho ®Õn nay, chóng t«i chöa gÆp mét bè Mo nµo gi¶i ®öîc nghÜa
bãng cña tõ KHANG(12). Cßn Pã lµ mét ®éng tõ mµ ph¹m vi ng÷
nghÜa kh¸ réng. Trong nhiÒu tröêng hîp, Pã cã nghÜa lµ “giÕt”.
VÒ ý nghÜa tæng hîp cña c©u “VÝa r¾n bá mu«ng, vÝa sang bá c¸”,
hÇu hÕt nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu cho chóng t«i ®Òu cho
r»ng “vÝa r¾n” lµ lo¹i vÝa cã ®ñ uy lùc ®Ó th¾ng mu«ng thó trªn
rõng (Pã = giÕt). Cßn “vÝa sang” th× ®ñ søc th¾ng loµi c¸ ë döíi
nöíc. Riªng mét cô ë xãm B·i Tr¹o, thuéc möêng RÕch cò (nay
thuéc x· Tó S¬n, huyÖn Kim B«i), ®· ®öa ra mét kiÕn gi¶i kh¸
lµ thó vÞ. Theo cô, “vÝa r¾n” lµ lo¹i vÝa nhÑ, nªn ®öîc vÝ víi
mu«ng thó ë trªn cao (trong rõng, trªn söên nói), cßn “vÝa sang”
lµ lo¹i vÝa nÆng, kh¸c nµo con c¸ bao giê còng ë döíi thÊp (döíi
nöíc). Tuy ®¬n ®éc, c¸ch minh gi¶i nµy biÕt ®©u ch¼ng cã thÓ më
thªm mét höíng kh¶o s¸t. V× “vÝa nÆng” vµ “vÝa nhÑ” còng lµ
nh÷ng kh¸i niÖm cña ngöêi Kinh, mét d©n téc ë s¸t n¸ch ngöêi
Möêng, vµ cã quan hÖ bµ con víi ngöêi Möêng vÒ nhiÒu mÆt(13).
Xa h¬n n÷a, ph¶i ch¨ng quan niÖm vÒ träng löîng cña linh hån
®· tiÒm tµng trong c¸c kh¸i niÖm “hån tèt” vµ “hån xÊu” cña mét
vµi ngµnh X¸ ë T©y B¾c(14)?
§iÒu ch¾c ch¾n lµ cÆp h×nh töîng mu«ng - c¸ kh«ng chØ tån
t¹i trong c©u nãi ®Çu miÖng dÉn trªn, ®Ó ®Þnh tÝnh cho hai lo¹i
vÝa, mµ cßn xuÊt hiÖn Ýt nhÊt còng trong ba tröêng hîp kh¸c.
Tröíc C¸ch m¹ng th¸ng T¸m, trong c¸c ®¸m tang lín, thöêng lµ
®¸m tang cña NHA LANG (= nhµ Lang, ®¼ng cÊp quÝ téc trong
14
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
x· héi Möêng cæ truyÒn), cã ®ªm ph¶i mêi ba bè Mo cïng hµnh
lÔ: ®ã lµ MO DòN (chöa râ nghÜa ®en cña tõ “dòn”)(15). Trªn
mét nghi tröîng cña bè Mo, chØ dïng trong tröêng hîp nµy (xem
H×nh I), cã c¾m hai l¸ cê ®u«i nheo, mét vÏ h×nh con mu«ng, cô
thÓ lµ con hö¬u, mét vÏ h×nh con c¸. Còng tröíc c¸ch m¹ng, c¸c
nghi lÔ n«ng nghiÖp tiÕn hµnh trong mçi xãm Möêng ®Òu tËp
trung vµo vô mïa. LÔ më ®Çu cho vô mïa, tröíc ngµy cµy vì ®Êt,
lµ lÔ KHông MUA (= không mïa, chöa n¾m ch¾c nghÜa ®en
cña tõ “không”), cö hµnh trong th¸ng ba ©m lÞch t¹i QU¹n
(=qu¸n), n¬i thê THENG WANG (= thµnh hoµng, thÇn b¶o vÖ
xãm). Nãi chung, vËt tÕ lµ lîn. Nhöng mét sè xãm - vÝ nhö xãm
§óp (thuéc Möêng RÕch
cò), n¬i chóng t«i ®· thu
®öîc chi tiÕt sau ®©y -
cßn gi÷ mét tËp tôc cæ
h¬n: vËt tÕ ph¶i lµ con
mu«ng, cô thÓ lµ con nai
hay con hö¬u. V× vËy,
tröíc lÔ không mïa, cã
khi suèt mét th¸ng trêi,
LANG TAO (= Lang
§¹o, quÝ téc thèng trÞ ë
xãm) cÇm ®Çu d©n xãm
®i s¨n liªn miªn hÕt
ngµy nµy ®Õn ngµy kia,
ph¶i giÕt lîn lµm lÔ:
ngöêi ta xem ®Êy lµ triÖu
chøng mÊt mïa. LÔ kÕt
thóc mïa lµ lÔ ¡N C¥M
NON (= ¨n c¬m non),
H×nh 1: Nghi tröîng cña bè Mo trong mo Dòn hay lµ ¡N C¥M MîI (=
15
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
¨n c¬m míi), tiÕn hµnh trong tõng nhµ, vµo th¸ng möêi ©m lÞch,
tröíc ngµy gÆt ré. Trong dÞp nµy, vËt tÕ b¾t buéc lµ C¥M CHUL’
(= c¬m chïn, tøc cèm dÑp, chöa râ nghÜa ®en cña tõ “chul’”), vµ
c¸, cô thÓ lµ C¹ é£T T¤ (= c¸ èt ®å nghÜa lµ c¸ ®ïm l¹i b»ng l¸
råi ®å lªn). Nai hay hö¬u, vµ c¸, cßn lµ nh÷ng ®å ¸n thöêng thÊy
trªn mét hiÖn vËt th«ng dông cña nÒn mü thuËt Möêng cæ
truyÒn, bé phËn ®éc nhÊt cã hoa v¨n trong trang phôc cña n÷
giíi: c¸i K’¤èC W¾L’ (= trèc v¸y, ®Çu v¸y, mµ ngöêi Kinh ë
vïng Möêng thöêng gäi lµ “c¹p v¸y”)(16). Ngöîc dßng lÞch sö,
chóng ta kh«ng quªn r»ng hö¬u vµ c¸ còng lµ nh÷ng m«-tÝp
®öîc thÓ hiÖn trªn mét sè hiÖn vËt b»ng ®ång thau thêi cæ. Sù
lÆp ®i lÆp l¹i cña cÆp mu«ng c¸ trªn nhiÒu chiÒu cña cuéc sèng
Möêng - kÓ c¶ chiÒu thêi gian, nÕu më réng diÖn tröêng tõ d©n
téc Möêng ngµy nay ra nh÷ng céng ®ång thÓ ®· cö tró trªn ®Êt
nöíc ta tõ thêi s¬ sö, tõ hoa v¨n c¹p v¸y ®Õn m«-tÝp trèng ®ång
- chøng tá r»ng nh÷ng h×nh töîng nµy ®· cã mét thêi lÞch sö l©u
®êi vµ ch¾n h¼n lµ phøc t¹p. MÆc dÇu ngµy nay kh«ng mét ngöêi
Möêng nµo cßn cã thÓ gi¶i thÝch cho ngöêi lµm d©n téc häc néi
dung cña cÆp mu«ng - c¸, râ rµng ®©y lµ hai biÓu töîng mang ý
nghÜa t«n gi¸o hay thÇn tho¹i, ®ång thêi g¾n chÆt víi nhau
thµnh mét thÕ löìng ph©n(17).
Xung quanh kh¸i niÖm vÝa cña ngöêi Möêng, tµi liÖu cã
trong tay chØ cho phÐp nãi ch¾c r»ng:
1. Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ngöêi sèng
cã nhiÒu vÝa;
2. Sè löîng vÝa cña ®µn «ng vµ ®µn bµ kh«ng kh¸c nhau;
3. Nh÷ng vÝa Êy ®öîc ph©n bè kh«ng ®ång ®Òu ë bªn ph¶i
vµ bªn tr¸i cña c¬ thÓ;
4. VÝa ®öîc chia thµnh hai lo¹i, mµ chóng t«i chöa cã ®iÒu
16
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
kiÖn ®Ó ph©n biÖt râ chøc n¨ng.
NÕu chóng t«i chöa thÓ khoanh kh¸i niÖm “vÝa” cña ngöêi
Möêng b»ng mét ®öêng biªn chÝnh x¸c, th× tr¸i l¹i, vò trô hoang
®öêng lµm khung cho ho¹t ®éng cña vÝa ngöêi sèng vµ hån ngöêi
chÕt lµ mét hÖ thèng kh¸ râ nÐt. Thùc ra, trong v¨n häc truyÒn
miÖng cña ngöêi Möêng, kÓ c¶ v¨n häc t«n gi¸o, kh«ng cã t¸c
phÈm nµo miªu t¶ vò trô Êy. Ngay c¶ ¸ng mo lín “TÐ §ÊT TÐ
§¸C” (= §Î ®Êt ®Î nöíc) mµ chóng ta cã thÓ xem phÇn ®Çu lµ
thÇn tho¹i Möêng cËn ®¹i, ®· cè ®Þnh l¹i döíi h×nh thøc lêi
th¬(18) còng chØ ®Ò cËp s¬ löîc ®Õn viÖc t¹o thiªn lËp ®Þa, mµ
kh«ng hÒ cho ta biÕt vò trô t¹o nªn ®öîc cÊu tróc nhö thÕ nµo.
Theo dâi diÔn biÕn cña tang lÔ, th«ng qua ®öêng ®i nöíc böíc cña
hån ngöêi chÕt, còng cã thÓ biÕt mét sè vïng thuéc vò trô Êy.
Nhöng mét sè vïng chöa ph¶i lµ toµn bé. May thay, tÊt c¶ c¸c
bè Mo, còng nhö nh÷ng cô, kÓ c¶ nh÷ng MÕ (= *bµ) th¹o cæ tÝch,
mµ chóng t«i ®· cã dÞp tiÕp xóc, ®Òu thèng nhÊt víi nhau trªn
nh÷ng nÐt c¬ b¶n, khi hä kÓ cho chóng t«i nh÷ng g× hä biÕt ®öîc
vÒ vò trô huyÒn hoÆc mµ ta muèn t×m hiÓu. Râ rµng vò trô quan
t«n gi¸o cña ngöêi Möêng cßn cè ®Þnh trong quan niÖm d©n gian.
§ö¬ng nhiªn, mçi ngöêi cung cÊp tµi liÖu cã thÓ gãp vµo quan
niÖm chung mét sè chi tiÕt míi, hay Ýt nhiÒu suy luËn c¸ nh©n.
Nhöng tËp hîp vµ sµng läc l¹i, cã thÓ rót ra mét c¸i “vèn” chung,
mµ chóng t«i xin phÐp tr×nh bµy l¹i döíi ®©y. Chóng ta sÏ thÊy
r»ng ®ã lµ mét quan niÖm phøc hîp, nhö nhiÒu mÆt kh¸c trong
nÒn v¨n hãa phøc hîp cña ngöêi Möêng.
Theo quan niÖm cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, vò trô chia
lµm ba tÇng, ba khu vùc kh¸c nhau ph©n bè trªn mét trôc däc.
ë gi÷a lµ M¦¥NG P¦A (= möêng Pöa, nghÜa lµ möêng b·i
b»ng, hay lµ möêng b»ng ph¼ng), thÕ giíi cña ngöêi sèng. ë ®©y,
ngöêi sèng tËp hîp l¹i thµnh NOãC (= möêng, ®Þa vùc, gåm
17
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
nhiÒu xãm), döíi sù cai qu¶n cña Lang, ®¼ng cÊp thèng trÞ, vµ
¢U (= ËU), tay ch©n cña Lang, Möêng Pöa, thÕ giíi cña ngöêi
sèng, lµ khung c¶nh ®Þa lý quen thuéc cña ngöêi Möêng, lµ
thung lòng vµ nói ®åi, lµ ruéng nöíc vµ nö¬ng rÉy, lµ xãm, lµ
möêng, nhöng còng lµ KE CH¥ (= KÎ Chî) n÷a. Vµ, trong quan
niÖm vò trô cña hä, ngöêi Möêng kh«ng hoµn toµn lo¹i trõ ®Þa
bµn cña nh÷ng d©n téc kh¸c, ®Æc biÖt nh÷ng d©n téc ®· sèng bªn
c¹nh hä tõ l©u ®êi, nhö CON T¸O (= Con §¸o, tøc ngöêi Th¸i).
Do ®ã, tõ P¦A (=b·i b»ng, b»ng ph¼ng) kh«ng h¹n chÕ möêng
Pöa trong ph¹m vi thung lòng, n¬i cã nhiÒu b·i b»ng. Cã h¹n
chÕ ch¨ng, lµ h¹n chÕ trong ph¹m vi mÆt ®Êt, mÆt ph¼ng ®èi lËp
víi trêi ë bªn trªn, vµ víi lßng ®Êt ë bªn döíi. Nhö ®· nãi trªn,
vò trô mµ chóng t«i ®ang miªu t¶ lµ mét hÖ thèng cã trªn cã
döíi, mét hÖ thèng däc.
M¦¥NG K’L¥I (= möêng Trêi), ë bªn trªn möêng Pöa, lµ
n¬i ngù trÞ cña BUA K’L¥I (= Vua trêi), cã c¸c KEM (= Kem) phß
t¸. X· héi Möêng cæ truyÒn kh«ng cã vua, nhöng v× nhiÒu lý do
lÞch sö nªn kh¸i niÖm “vua” rÊt quen thuéc víi ngöêi Möêng(19).
Trong mo “§Î ®Êt ®Î nöíc” mµ chóng t«i võa nh¾c ®Õn, nh©n vËt
BUA GIT GIANG (= Vua GÞt Giµng), ngöêi ®Çu tiªn xöng vua ë
KÎ Chî, ®öîc xem lµ dßng dâi trùc tiÕp cña T¸ C¢N (= §¸ CÇn,
¤ng CÇn), anh hïng v¨n hãa cña thÇn tho¹i Möêng cËn ®¹i.
Chøc Kem nªu râ tÝnh chÊt x· héi cña Vua Trêi: t¹i ®«i n¬i trªn
®Þa bµn Möêng (Hßa B×nh), mét sè chøc Ëu - tay ch©n cña nhµ
Lang - ®öîc gäi lµ Kem, vÝ nhö c¸c chøc KEM C¸ (= Kem c¶,
Kem lín) vµ KEM óN (= Kem em) trong hÖ thèng Ëu ë möêng
Vang cò (nay trªn ®Êt huyÖn L¹c S¬n). Còng nhö GÞt-Giµng
trong mo “§Î ®Êt ®Î nöíc”, Vua Trêi cßn mang diÖn m¹o mét «ng
Lang: x· héi möêng Trêi chØ lµ håi quang cña x· héi cã thùc, x·
héi cña nh÷ng con ngöêi thùc sèng ë möêng Pöa. Trong mét
18
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
®o¹n sau, khi giíi thiÖu hµnh tr×nh cña linh hån ngöêi chÕt,
chóng t«i sÏ nãi ®Õn chøc n¨ng cña c¸i triÒu ®×nh nµy, hay nãi
cho ®óng h¬n lµ cña bé m¸y Lang ë möêng Trêi. Tröíc m¾t, ®Ó
cã ®iÒu kiÖn hiÓu râ h¬n tö duy cæ truyÒn cña ngöêi Möêng, ph¶n
¸nh qua vò trô quan t«n gi¸o cña hä, chóng ta h·y xÐt ®Õn thêi
gian vµ kh«ng gian ë möêng Trêi. Víi tÊt c¶ nh÷ng ngöêi cung
cÊp tµi liÖu, chóng t«i ®Òu ®Æt c©u hái sau ®©y: vua Trêi vµ c¸c
Kem cã chÕt hay kh«ng. Ai còng døt kho¸t kh¼ng ®Þnh r»ng c¸c
vÞ Êy kh«ng thÓ chÕt, lµ bÊt tö(20). NÕu thÕ, thêi gian ë möêng
Trêi lµ v« tËn. Nhöng kh«ng gian ë ®©y l¹i h÷u h¹n. Chóng t«i
cßn nhí m·i c©u tr¶ lêi cña mét bè Mo ë möêng §éng cò (nay
thuéc huyÖn Kim B«i): “Möêng Trêi còng cã chç cïng” Vµ bè
dÉn ngay mÊy c©u trong “MO KIÕN” (= mo KiÖn):
“MOONG NHÞM ti CËT TOL’
MOONG TßL’ TI CËT KHUéNG
(= Mu«ng nhÝm ®i hÕt lèi,
Mu«ng don(21) ®i hÕt nÎo)
§Êy lµ n¬i tËn cïng cña möêng Trêi, n¬i cao nhÊt trong hÖ
thèng däc cña vò trô. Cßn n¬i thÊp nhÊt cña möêng Trêi, chç
tiÕp gi¸p víi möêng Pöa, lµ ë ®©u? §iÒu ®ã, kh«ng ai x¸c ®Þnh
®öîc. ChØ biÕt r»ng, ®©u ®ã ngoµi möêng Trêi, trªn ®öêng xuèng
möêng Pöa, cã mét con s«ng: theo “mo KiÖn”, khi lªn trêi, ngöêi
chÕt ph¶i vöît qua KHU¤¤NG KHANG PÖN KH¹N (= s«ng
Khµng bÕn Kh¹n)(22). Nhö vËy, gi÷a möêng Trêi, thÕ giíi siªu
nhiªn, vµ möêng Pöa, thÕ giíi tù nhiªn, cã s½n lèi th«ng thö¬ng.
Nhöng ngöêi sèng kh«ng thÓ men theo lèi ®ã mµ lªn möêng Trêi
®öîc. §©y lµ lèi ®i dµnh cho hån ngöêi chÕt, v× lªn möêng Trêi lµ
mét chÆng ®öêng trong hµnh tr×nh cña linh hån ®· tho¸t x¸c, mµ
chóng ta sÏ bµn ®Õn sau. §Õn lóc Êy, chóng ta sÏ thÊy r»ng hån
19
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
ngöêi chÕt - dï ®· thµnh tinh linh - còng kh«ng thÓ böíc vµo ®Þa
h¹t möêng Trêi, nÕu kh«ng cã vai trß cña bè Mo, nÕu kh«ng cã
t¸c ®éng cña ph¸p thuËt.
ThÕ giíi bªn döíi mÆt ®Êt, trong lßng ®Êt, lµ M¦¥NG P¦A
TÝN = möêng Pöa tÝn, nghÜa lµ möêng b»ng döíi). Tªn gäi Êy
(möêng b»ng ph¼ng döíi) còng ®ñ ®Ó khiÕn ta ngê r»ng thÕ giíi
bªn döíi nµy kh«ng kh¸c mÊy so víi thÕ giíi trªn mÆt ®Êt
(möêng b»ng ph¼ng). Mµ qu¶ vËy. C¨n cø vµo lêi miªu t¶ thèng
nhÊt cña nh÷ng ngöêi cung cÊp tµi liÖu, chóng t«i hiÓu riªng
möêng Pöa tÝn kh«ng ph¶i lµ thÕ giíi siªu nhiªn. ë ®©y, cã
ngöêi, sóc vËt, s¨n b¾n vµ ®¸nh c¸, còng lÊy vî lÊy chång, sinh
con ®Î c¸i, cã sèng vµ cã chÕt. ë ®©y, cã nhµ cöa, cã xãm - möêng,
cã Lang - Ëu, Möêng Pöa tÝn ch¼ng kh¸c g× möêng Pöa, ë ®©y
“con tr©u chØ b»ng con chã, con bß b»ng con mÌo, ngöêi lín b»ng
trÎ con möêi ba möêi bèn tuæi”(23). Xöa kia, möêng Pöa vµ
möêng Pöa tÝn cã lèi th«ng thö¬ng víi nhau: ®Êy lµ mét c¸i
R¤¤NG (= c¸i r«ng, tøc lèi th«ng miÖng trßn nèi liÒn hai tÇng
cao thÊp) nèi liÒn mÆt ®Êt víi thÕ giíi bªn döíi. BÊy giê, ngöêi
hai möêng ®i l¹i víi nhau, cã nh÷ng tröêng hîp trai g¸i hai bªn
lÊy nhau. VÒ sau, kh«ng râ v× lý do g× - cã ngöêi cho r»ng v× tôc
lÖ cöíi xin kh¸c nhau - ngöêi hai möêng lÊp lèi th«ng thö¬ng,
kh«ng ®i l¹i víi nhau n÷a. Mét thÕ giíi bªn döíi mÆt ®Êt, cã cö
d©n, cã cuéc sèng, lµ h×nh ¶nh quen thuéc, vèn cã trong cæ tÝch,
truyÒn thuyÕt, quan niÖm d©n gian, cña nhiÒu d©n téc ë nöíc ta:
ngöêi Th¸i, ngöêi Tµy, ngöêi Dao, ngöêi Gi¸y ë Lµo Cai, ngöêi
Pu pÐo ë Hµ Giang, ngöêi Kinh vµ ngöêi Kh¬me ë Nam Bé,
nhiÒu d©n téc ë T©y Nguyªn...(24). Tõ d©n téc nµy qua d©n téc
kia, nh÷ng chi tiÕt kÓ ra cã thÓ kh¸c nhau. Nhöng xung quanh
b¶n chÊt cña thÕ giíi Êy vµ nh÷ng con ngöêi ë ®Êy, c¸c dÞ b¶n
®Òu thèng nhÊt víi nhau trªn mÊy nÐt chÝnh:
20
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
1. ThÕ giíi bªn döíi mÆt ®Êt kh«ng ph¶i lµ ©m ty, kh«ng
ph¶i lµ thÕ giíi siªu nhiªn cña tinh linh. ThÕ giíi bªn döíi vµ thÕ
giíi trªn mÆt ®Êt vèn lµ mét, xöa kia cã lèi th«ng thö¬ng víi
nhau. §¸ng löu ý lµ, theo truyÒn thuyÕt cña ngöêi £ §ª vµ ngöêi
M¹, th× loµi ngöêi vèn xuÊt ph¸t tõ thÕ giíi bªn döíi Êy, tröíc
khi nh« lªn tõ lßng ®Êt ®Ó chiÕm lÜnh mÆt ®Êt;
2. Cö d©n cña thÕ giíi bªn döíi cã thÓ lµ nh÷ng ngöêi tÝ
hon (theo truyÒn thuyÕt Möêng, Th¸i, Tµy, Gi¸y, Dao, Pu pÐo,
Kinh vµ Kh¬me ë Nam Bé, Ba Na ë T©y Nguyªn), hoÆc b»ng tÇm
vãc chóng ta (theo truyÒn thuyÕt £ §ª vµ M¹). Nhöng hä lµ
nh÷ng con ngöêi thùc, b»ng xö¬ng vµ b»ng thÞt;
3. Dï gièng thÕ giíi trªn mÆt ®Êt vÒ b¶n chÊt, thÕ giíi bªn
döíi vÉn thua kÐm thÕ giíi cña chóng ta (ngöêi bÐ tÝ, ¨n ®Êt,
dïng ®òa ta ®¸nh r¬i ®Ó lµm cét nhµ, viÖn ®Õn søc m¹nh cña
ngöêi trªn mÆt ®Êt...).
Lµ thÕ giíi vËt chÊt vèn th«ng thö¬ng víi mÆt ®Êt, vµ lµ
m«i tröêng thùc, möêng Pöa tÝn ¾t h¼n cïng mét kh«ng gian (vµ
thêi gian?) víi möêng Pöa. Cã lÏ chÝnh v× tÝnh chÊt thùc nµy, mµ
cã ngöêi muèn xem nh÷ng “ngöêi lïn” döíi mÆt ®Êt lµ h×nh ¶nh
truyÒn thuyÕt hãa cña nh÷ng ngöêi Nªgrit« tõng cö tró ë §«ng
Dö¬ng vµ §«ng Nam ¸. Sau ®©y, khi bµn ®Õn ®öêng ®i cña linh
hån ngöêi chÕt, chóng ta sÏ thÊy r»ng, döíi vá duy lý cña nã,
kiÕn gi¶i nµy, thùc ra, kh«ng cã c¬ së ch¾c ch¾n.
M¦¥NG BUA KHó (= möêng Vua Khó) còng lµ thÕ giíi
bªn döíi, nhöng kh«ng ph¶i döíi mÆt ®Êt, mµ ë ®¸y nöíc. §©y
lµ “vö¬ng quèc” cña bän KHó (= Khó), döíi quyÒn cai qu¶n cña
BUA KHó (= Vua Khó). Khó lµ nh©n vËt huyÒn hoÆc thöêng
xuÊt hiÖn trong cæ tÝch vµ chuyÖn truyÒn kú Möêng döíi d¹ng
r¾n lín ë nöíc. NÕu cã thÓ nãi r»ng ngöêi tÝ hon ë möêng Pöa tÝn
21
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
lµ ngöêi thùc, cã thÓ nãi lµ ngöêi “b»ng xö¬ng, b»ng thÞt”, th×
tr¸i l¹i, b¶n chÊt cña Khó khã x¸c ®Þnh h¬n nhiÒu. §iÒu khiÕn
chóng t«i löu ý khi th¨m hái lµ, mÆc dÇu Khó cã thÓ xuÊt hiÖn
döíi nhiÒu d¹ng kh¸c nhau, trong ý thøc cña hä, ngöêi Möêng
kh«ng bao giê t¸ch kh¸i niÖm “Khó” khái h×nh töîng r¾n g¾n
liÒn víi nöíc. M« t¶ c¶nh kh« c»n trong buæi khëi nguyªn cña
trêi ®Êt, mo “§Î ®Êt ®Î nöíc” cã c©u:
“Ch¼ng cã s«ng Li ch¶y lät l¸ bµi
Kh«ng cã s«ng C¸i ch¶y lät l¸ de
Nöíc s«ng §»m s«ng §Ì chöa cã
B«ng c¬m tr¸i lóa chöa nªn
TiÕng Õch nh¸i cßn lÆng im
Hang chöa cã n¬i nu«i khó
Nói ®¸ chöa cã chç nu«i rïa
Bªn b·i bªn gß
Chöa cã chèn nu«i gi¶i...”
ë ®©y, Khó ®öîc xÕp c¹nh “s«ng”, “c¬m lóa”, “Õch nh¸i”,
“rïa”, “gi¶i”, nh÷ng kh¸i niÖm cã liªn quan ®Õn nöíc. Ng«n ng÷
v¨n häc Möêng thöêng ghÐp h×nh töîng Khó víi h×nh töîng
Rång (còng lµ mét thø r¾n) trong mét thµnh ng÷ cã tÝnh chÊt lÊp
l¸y: “CON KHó CON R¤¤NG” (=con Khó con Rång). Trong
nh÷ng chuyÖn Khó mµ chóng t«i ®öîc nghe kÓ, dï mang h×nh
d¹ng g×, nhöng khi ®· bÞ ngöêi dïng möu giÕt chÕt, hay khi ®ang
ngñ, bao giê Khó còng trë l¹i nguyªn h×nh con r¾n(25). Nhö vËy,
trªn c¬ b¶n, Khó lµ r¾n to ë nöíc.
R¾n g¾n víi nöíc lµ mét kh¸i niÖm cã s½n trong thÇn tho¹i
cña nhiÒu d©n téc trªn thÕ giíi, vµ cã liªn quan mËt thiÕt víi ý
22
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
niÖm phån thùc trong t«n gi¸o nguyªn thñy vµ c¸c nghi lÔ n«ng
nghiÖp: vÊn ®Ò nµy ®· ®öîc nhiÒu lÇn s¬ kÕt. Nguyªn h×nh r¾n
cña Khó cã mét ®Æc ®iÓm: bao giê còng cã mét mµo ®á trªn ®Çu
nhö mµo gµ sèng. Qua c«ng tr×nh so s¸nh cña C.Hentze(26),
chóng ta ®· biÕt r»ng, còng nhö r¾n hai ®Çu vµ r¾n hai th©n,
r¾n cã mµo lµ mét h×nh töîng thÇn tho¹i vµ mét ®å ¸n trang trÝ
phæ biÕn kh¾p miÒn bao quanh Th¸i B×nh Du¬ng. Nhöng, trong
cæ tÝch Möêng, Khó kh«ng cßn lµ kh¸i niÖm thÇn tho¹i, biÓu
tröng cña thÕ giíi bªn döíi, thÕ giíi sinh vËt vµ b¶n n¨ng n÷a.
Vöît khái khu«n khæ l«-gÝch chÆt chÏ cña tö duy thÇn tho¹i,
trµn vµo ®Þa h¹t réng r·i cña t×nh ®êi trong cæ tÝch vµ chuyÖn
truyÒn kú, Khó ®öîc nh©n c¸ch hãa Ýt nhiÒu, trë thµnh nh©n vËt
cã c¸ tÝnh vµ l¾m khi tai qu¸i, ®· thÕ l¹i cã phÐp thÇn th«ng biÕn
hãa, khi mang h×nh r¾n, khi hiÖn h×nh ngöêi, khi vËt vê trªn
mÆt s«ng thµnh nh÷ng khóc LOãNG (= th©n c©y chuèi) ®Ó ®¸nh
lõa ngöêi qua bÕn. Nh÷ng d¹ng biÕn hãa kÓ trªn ®öîc phèi hîp
tµi t×nh trong chuyÖn “MÕ Côt”, mét viªn ngäc trong kho tµng
truyÖn cæ Möêng(27). Cã nh÷ng ngöêi, kÓ c¶ bè Mo, qu¶ quyÕt
víi chóng t«i r»ng Khó còng lµ ngöêi nhö ta th«i, nhöng lµ ngöêi
ë döíi nöíc, ®i ®©u ph¶i mang lèt r¾n. Mét sè chuyÖn vÒ Vua
Khó cã thÓ khiÕn chóng ta suy nghÜ theo chiÒu höíng ®ã, v× nhö
chuyÖn ngöêi ®i cµy ®öîc mêi xuèng nöíc LA W¹I (=lµm vÝa, tøc
cóng) cho con Vua Khó(28). Döíi ®¸y nöíc, Vua Khó sèng mét
cuéc ®êi vö¬ng gi¶, döíi h×nh d¹ng con ngöêi, trong nh÷ng cung
®iÖn ®Çy b¸u vËt. Râ rµng, trong cæ tÝch Möêng, Vua Khó ®·
mang diÖn m¹o cña mét “Long Vö¬ng” hay “Vua Thñy TÒ” trong
truyÒn thuyÕt cña ngöêi H¸n vµ nh÷ng d©n téc chÞu ¶nh höëng
s©u s¾c cña v¨n hãa H¸n(29). Nhö vËy, kh¸i niÖm Khó - con
Khó thöêng - vµ kh¸i niÖm Vua Khó, tuy cã chç gièng nhau,
nhöng ®· kh¸c nhau vÒ møc ®é siªu nhiªn. Dï sao, còng kh«ng
thÓ xem möêng Vua Khó lµ mét thÕ giíi thùc nhö möêng Pöa
23
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tÝn ®öîc. Tuy ®· siªu nhiªn hãa, thÕ giíi döíi nöíc vÉn ë trong
mét kh«ng gian h÷u h¹n,mét kh«ng gian râ rµng bÞ h¹n chÕ gi÷a
mÆt nöíc vµ ®¸y nöíc. Nhöng, s½n uy lùc phi thöêng, Khó cã hai
c¸ch vöît khái h¹n chÕ nãi trªn: mét lµ më réng kh«ng gian cña
m×nh b»ng c¸ch d©ng nöíc lªn, nöíc d©ng ®Õn ®©u Khó vÉy
vïng ®Õn ®Êy: hai lµ hãa th©n thµnh con ngöêi ®Ó ®i vµo kh«ng
gian cña thÕ giíi thùc, thÕ giíi cña con ngöêi. Ngöîc l¹i, ngöêi
sèng còng cã thÓ xuèng thÕ giíi döíi nöíc, nÕu cã Khó dÉn
®öêng, trong tröêng hîp Êy, ngöêi sèng cø viÖc theo kÎ dÉn
®öêng böíc xuèng
nöíc, vµ khi ®· ngËp
hoµn toµn anh ta sÏ
thÊy ®öêng s¸ thªnh
thang dÉn ®Õn cung
Vua Khó. Còng cã
ngöêi kÓ r»ng Khó
cho ngöêi sèng ngåi
vµo mét c¸i thóng
trßn: mét xo¸y nöíc
hót c¶ thóng lÉn
ngöêi xuèng ®¸y, tËn
cung Vua Khó (30).
Qua ®ã, ta thÊy r»ng,
mÆc dÇu gi÷a möêng
Pöa vµ möêng Vua
Khó cã nh÷ng tröêng
hîp ®i l¹i víi nhau,
nhöng ®©y vÉn lµ hai
thÕ giíi c¸ch biÖt
nhau b»ng mét hµng
rµo chØ cã thÓ vöît H×nh 2: Vò trô “ba tÇng - bèn thÕ giíi”
24
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
qua b»ng ph¸p thuËt.
Nh÷ng tµi liÖu ®· tr×nh bµy ®ñ râ ®Ó lªn mét löîc ®å cã tÝnh
chÊt minh häa (xem H×nh 2). Tröíc khi chuyÓn qua vÊn ®Ò kh¸c,
nÕu cÇn s¬ kÕt c¸c nhËn xÐt lÎ tÎ ë nh÷ng phÇn trªn, chóng ta cã
thÓ nãi r»ng:
1. HÖ thèng vò trô “ba tÇng - bèn thÕ giíi” cña ngöêi
Möêng lÊy möêng Pöa, thÕ giíi cña ngöêi sèng, lµm trung t©m:
mäi ®öêng ®i ®Òu xuÊt ph¸t tõ ®©y, mäi thÕ giíi kh¸c ®Òu qui tô
vÒ ®©y;
2. Tuy ®Òu ë trong nh÷ng kh«ng gian h÷u h¹n c¶, mçi thÕ
giíi l¹i cã mét b¶n chÊt riªng, do ®ã sù th«ng thö¬ng gi÷a c¸c thÕ
giíi bÞ h¹n chÕ. Möêng Pöa lµ thÕ giíi tù nhiªn, lµ “câi sèng” cña
ngöêi Möêng. Möêng Pöa tÝn, vèn th«ng thö¬ng víi möêng Pöa,
còng lµ thÕ giíi tù nhiªn, nhöng thÊp kÐm h¬n. Möêng Trêi lµ
thÕ giíi siªu nhiªn hoµn chØnh nhÊt: thêi gian ë ®©y lµ v« tËn.
Möêng Vua Khó, mang nÆng tÝnh chÊt cæ tÝch h¬n t«n gi¸o, còng
lµ mét thø thÕ giíi siªu nhiªn;
3. Vöît qua ranh giíi gi÷a thÕ giíi tù nhiªn vµ thÕ giíi siªu
nhiªn, ph¶i cã m«i giíi cña ph¸p thuËt.
“LÔ thøc ch¼ng g× kh¸c h¬n lµ thÇn tho¹i ®ang ho¹t ®éng”.
NhËn xÐt ®ã cña nhµ thÇn tho¹i häc Pan¬ff cã thÓ rÊt ®óng ë
ch©u §¹i Dö¬ng, ®Þa bµn nghiªn cøu cña «ng. T¹i ®©y, cã mét sù
thèng nhÊt l¹ kú gi÷a thÇn tho¹i, quan niÖm d©n gian vÒ vò trô,
vµ nghi lÔ t«n gi¸o. Trªn ®Êt Möêng, t×nh h×nh phøc t¹p h¬n.
Qua nh÷ng phÇn trªn, chóng ta ®· thÊy r»ng cã m©u thuÉn gi÷a
thÇn tho¹i cËn ®¹i Möêng ®· cè ®Þnh thµnh lêi th¬ trong phÇn
®Çu mo “§Î ®Êt ®Î nöíc”, vµ quan niÖm d©n gian cña ngöêi
Möêng vÒ vò trô, mµ chóng t«i võa giíi thiÖu. Theo dâi tang lÔ
Möêng, chóng ta l¹i thÊy r»ng cßn mét mèi m©u thuÉn thø hai
25
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
n÷a, m©u thuÉn gi÷a quan niÖm d©n gian vµ c¸c lÔ tiÕt ma chay.
V× qua hµnh tr×nh cña linh hån tõ “câi sèng” ®Õn “câi chÕt” - cã
thÓ rót ra tõ diÔn biÕn cña tang lÔ - chóng ta thÊy hiÓn hiÖn mét
quan niÖm kh¸c vÒ vò trô, hoµn toµn kh«ng gièng quan niÖm “ba
tÇng - bèn thÕ giíi” mµ chóng ta ®· biÕt. LÇn l¹i nh÷ng böíc
®öêng cña hån ngöêi chÕt, nh»m t×m hiÓu vò trô quan thø hai
nµy, chóng ta sÏ xuÊt ph¸t tõ tr¹ng th¸i linh hån khi con ngöêi
võa t¾t thë.
Chóng ta ®· biÕt r»ng ngöêi sèng cã chÝn mö¬i vÝa, bèn
mö¬i vÝa ë bªn ph¶i, n¨m mö¬i vÝa ë bªn tr¸i. Nhöng mét khi con
ngöêi ®· trót h¬i cuèi cïng, ngöêi Möêng kh«ng ®¶ ®éng ®Õn
kh¸i niÖm “vÝa” n÷a, mµ chóng ta thÊy xuÊt hiÖn mét kh¸i niÖm
míi, mµ ngöêi Möêng gäi lµ MA (= ma). Kh¸c víi vÝa, hån cña
ngöêi sèng, ma lµ hån cña ngöêi chÕt, hån ®· tho¸t x¸c. Tõ ng÷
thay ®æi, néi dung cña kh¸i niÖm “linh hån” ¾t còng kh«ng cßn
nhö cò. VËy, vÒ b¶n chÊt, ma kh¸c g× vÝa? ChÝn mö¬i vÝa biÕn
chuyÓn thµnh bao nhiªu ma? NÕu vÝa hoµn toµn xa l¹ víi ma, th×
ma tõ ®©u ®Õn, vµ mét khi ma ®· xuÊt hiÖn th× vÝa sÏ ®i ®©u?
Nhö bao c©u hái kh¸c xoay quanh kh¸i niÖm “linh hån”, nh÷ng
c©u hái trªn ®©y chöa t×m ®öîc gi¶i ®¸p tháa ®¸ng trong quan
niÖm h÷u thøc cña ngöêi Möêng. So s¸nh víi quan niÖm cña
ngöêi Th¸i - mét d©n téc ë s¸t n¸ch ngöêi Möêng, mµ néi dung
truyÒn thuyÕt vµ tËp tôc t«n gi¸o ®· ¶nh höëng kh«ng Ýt ®Õn v¨n
hãa Möêng - chóng t«i thÊy r»ng bÊy nhiªu hån kh«ng cßn gi÷
®öîc nguyªn d¹ng khi con ngöêi ®· chÕt. Còng nhö ngöêi
Möêng, tröíc ®©y ngöêi Th¸i tin r»ng ngöêi sèng cã nhiÒu hån,
mµ hä gäi lµ KHU¢N. Con ngöêi t¾t thë, c¸c khu©n tËp trung
thµnh ba cùc hay ba PHI (=ma). C¸c phi ®i vÒ nh÷ng n¬i kh¸c
nhau trong vò trô, vµ tõ ®©y theo ®uæi nh÷ng sè phËn kh¸c
nhau. C¨n cø vµo ®ã, ph¶i ch¨ng ta cã thÓ gi¶ thiÕt r»ng, trong
26
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tröêng hîp ngöêi Möêng, sau khi ®· tho¸t x¸c chÝn mö¬i vÝa cña
con ngöêi liÒn cè kÕt thµnh mét thÓ thèng nhÊt gäi lµ ma? NÕu
qu¶ vËy th× cã lÏ ngöêi Tµy ë ViÖt B¾c còng quan niÖm hÖt nhö
ngöêi Möêng(32). Dï sao, quan s¸t tang lÔ Möêng, ta thÊy bè Mo
®èi xö víi ma nhö víi mét c¸ nh©n nhÊt thÓ.
Tang lÔ Möêng ®· ®öîc J.CUISINIER miªu t¶ tØ mØ vµ kh¸
chÝnh x¸c. TiÕc r»ng t¸c gi¶ cuèn “Ngöêi Möêng” kh«ng kh¶o s¸t
kü néi dung c¸c ¸ng mo(33), nh÷ng lÔ ca mµ bè Mo chñ tr× ®¸m
tang ph¶i mo lªn khi hµnh lÔ. §èi chiÕu néi dung c¸c ¸ng mo Êy
víi qu¸ tr×nh diÔn biÕn cña lÔ tiÕt, chóng ta thÊy hiÖn râ ý nghÜa
qu¸n triÖt cña tang lÔ Möêng. VÜnh viÔn t¸ch khái x¸c, thÓ vËt
chÊt vèn lµ n¬i hån nö¬ng tùa, linh hån cã thÓ t¸c ®éng mét c¸ch
v« trËt tù, lµm hçn lo¹n sinh ho¹t hµi hßa cña ngöêi sèng, cña
gia ®×nh, xãm möêng, nh÷ng céng ®ång thÓ mµ ngöêi chÕt vèn lµ
thµnh viªn. Yªu cÇu cÊp b¸ch cña nh÷ng céng ®ång thÓ Êy lµ
chuyÓn ®öa ma tõ “câi sèng”, thÕ giíi tù nhiªn kh«ng thÝch hîp
víi b¶n chÊt cña linh hån ®· tho¸t x¸c, sang “câi chÕt”, thÕ giíi
siªu nhiªn. §©y kh«ng chØ lµ yªu cÇu t«n gi¸o. Nh×n döíi gãc ®é
x· héi häc, linh hån ®· tho¸t x¸c kh«ng cßn ®ñ tö c¸ch vµ ®iÒu
kiÖn vËt chÊt ®Ó ho¹t ®éng trong khu«n khæ gia ®×nh vµ xãm
möêng, nh÷ng céng ®ång thÓ cña thÕ giíi tù nhiªn. VÒ “câi chÕt”,
linh hån sÏ ®öîc gia nhËp vµo nh÷ng céng ®ång thÓ míi - gia
®×nh ma, xãm möêng ma - kh«ng kh¸c mÊy so víi nh÷ng céng
®ång ë câi sèng, nhöng lµ nh÷ng céng ®ång thÓ cña thÕ giíi siªu
nhiªn. Nhö chóng ta ®· biÕt, gi÷a thÕ giíi tù nhiªn vµ thÕ giíi
siªu nhiªn cã sù c¸ch biÖt vÒ b¶n chÊt, chØ cã thÓ vöît qua b»ng
ph¸p thuËt. V× thÕ míi cã vai trß cña bè Mo. Nhöng ph¸p thuËt
cña bè Mo, dï cao cöêng ®Õn mÊy, còng kh«ng ®ñ ®Ó ®öa ngay
®öîc ma vÒ “câi chÕt”. Tang lÔ Möêng lµ c¶ mét qu¸ tr×nh phøc
t¹p vµ kÐo dµi, trong ®ã bè Mo thöêng xuyªn ®èi diÖn vµ ®µm
27
VÙN HOAÁ VAÂ TÖÅC NGÛÚÂI
tho¹i víi linh hån ngöêi chÕt, tröíc m¾t c¸c céng ®ång thÓ ngöêi
sèng (gia ®×nh, hä hµng, bµ con trong xãm trong möêng). Tröíc
C¸ch m¹ng th¸ng T¸m mÆc dï chÝnh quyÒn thuéc ®Þa cÊm kÐo
dµi ®¸m tang v× lý do vÖ sinh, nhöng nh÷ng tang lÔ Möêng hoµn
chØnh nhÊt ë Hßa B×nh - thöêng lµ ®¸m tang c¸c Lang lín - cã
thÓ diÔn ra qua möêi hai ®ªm. Tho¹t tiªn, khi ngöêi chÕt võa
nh¾m m¾t, bè Mo dïng uy lùc cña m×nh ®Ó trÊn ¸p ma. §ã lµ
môc ®Ých cña lÔ KE (=kÑ, chöa râ nghÜa ®en), mµ néi dung lµ s¬
bé c¾t mèi liªn hÖ b×nh thöêng gi÷a ma vµ “câi sèng”; ®ã lµ néi
dung cña lÔ TAP MA (= ®¹p ma). Nhöng, tõ ®©y vÒ sau, suèt qu¸
tr×nh hµnh lÔ, bè Mo kh«ng hÒ trÊn ¸p n÷a, mµ chØ xen kÏ viÖc
thuyÕt phôc linh hån ngöêi chÕt víi viÖc höíng dÉn linh hån Êy
®i tõng böíc mét trªn con ®öêng nhiÒu cung ®é vÒ “câi chÕt”.
ThuyÕt phôc b»ng gi¶i thÝch: ®iÒu ®ã to¸t ra tõ néi dung cña tÊt
c¶ c¸c ¸ng mo xÕp thµnh ROãNG (= dßng), nghÜa lµ thµnh mét
hÖ thèng cã trËt tù nhÊt ®Þnh. Môc ®Ých gi¶i thÝch næi bËt trong
¸ng mo lín “§Î ®Êt ®Î nöíc”, mµ ®Ò tµi chÝnh yÕu lµ nguån gèc
cña vò trô, vµ cña x· héi cã v¨n hãa do con ngöêi x©y dùng nªn
qua ®Êu tranh. NhiÒu ¸ng mo ng¾n nãi cho linh hån râ nguån
gèc cña c¸i chÕt, kh«ng ph¶i th«ng qua nh÷ng lý lÏ siªu viÖt vµ
trõu töîng, mµ b»ng nh÷ng mÈu chuyÖn con con nhuèm mµu
huyÒn tho¹i: tuy kh¸ rêi r¹c, c¸c mÈu chuyÖn nµy cã thÓ lµ vÕt
tÝch cña mét hÖ thÇn tho¹i cæ h¬n phÇn ®Çu mo “§Î ®Êt ®Î nöíc”,
mét hÖ thÇn tho¹i cã lÏ chöa tiÕp thu ¶nh höëng Th¸i(34).
Cã nh÷ng ¸ng mo gi¶i thÝch nguån gèc mét sè vËt dïng
trong tang lÔ vµ cã liªn quan ®Õn ma: ngän ®Ìn th¾p s¸ng ngµy
®ªm trªn bµn thê ngöêi chÕt, con gµ b¸o canh mµ ma ®öa theo
trªn ®öêng lªn möêng Trêi, con tr©u hiÕn tÕ sÏ vÒ thÕ giíi bªn
kia ®Ó cho ngöêi chÕt cã phö¬ng tiÖn lµm ¨n... ThuyÕt phôc c¶
b»ng gi¶i trÝ n÷a: ®ã lµ lý do tån t¹i trong Roãng mo cña tröêng
28
