logo

Chương 12: Các định lý tổng quát của động lực học


-148- Ch−¬ng 12 C¸c ®Þnh lý tæng qu¸t cña ®éng lùc häc C¸c ®Þnh lý tæng qu¸t cña ®éng lùc häc lµ hÖ qu¶ cña ®Þnh luËt c¬ b¶n cña Niu-T¬n. Nã thiÕt lËp mèi quan hÖ gi÷a c¸c ®¹i l−îng do chuyÓn ®éng cña chÊt ®iÓm hay c¬ hÖ víi c¸c ®¹i l−îng ®o t¸c dông cña lùc.lªn chÊt ®iÓm hay c¬ hÖ ®ã. C¸c ®Þnh lý tæng qu¸t cña ®éng lùc häc cho phÐp ta nghiªn cøu tÝnh chÊt quan träng cña chuyÓn ®éng mµ kh«ng cÇn biÕt chi tiÕt chuyÓn ®éng ®ã. V× thÕ nã cho phÐp ta gi¶i thuËn lîi mét sè bµi to¸n cña ®éng lùc häc ®Æc biÖt lµ bµi to¸n vÒ ®éng lùc häc cña c¬ hÖ mµ nÕu ¸p dông ph−¬ng tr×nh vi ph©n ®Ó gi¶i th× sÏ gÆp rÊt nhiÒu khã kh¨n. 12.1. C¸c ®Æc tr−ng h×nh häc khèi cña c¬ hÖ vµ vËt r¾n. Khi kh¶o s¸t ®éng lùc häc cña c¬ hÖ ng−êi ta ph¶i ®Ó ý ®Õn khèi l−îng cña chóng vµ sù ph©n bè khèi l−îng Êy trong kh«ng gian. C¸c ®Æc tr−ng liªn quan ®Õn ph©n bè khèi l−îng cña c¬ hÖ hay vËt r¾n lµ khèi t©m vµ m« men qu¸n tÝnh. 12.1.1. Khèi t©m cña hÖ XÐt hÖ N chÊt ®iÓm M1, M2,...Mn cã khèi l−îng m1, m2, ...m.N. VÐc t¬ ®Þnh r r r vÞ chóng lµ: r 1, r 2,.... r N.( H×nh 12.1) .Ta cã ®Þnh nghÜa sau: Khèi t©m cña hÖ lµ ®iÓm C x¸c ®Þnh r b»ng biÓu thøc: z r2 M2 M1 C N r r ∑ m k rk r r Mn k =1 r1 rC r rC = ; M rn O (12-1) y N x Víi M = ∑ mk . H×nh 12.1 k =1 ChiÕu biÓu thøc (12-1) lªn c¸c trôc -149- to¹ ®é oxyz (h×nh 10-1) ta ®−îc: N ∑ mk xk k =1 xc = M N ∑ mk yk k =1 yC = (12-2) M N ∑ mkzk k =1 zC = M Trong ®ã xC, yC, zC lµ to¹ ®é khèi t©m C; xk, yk, zk lµ to¹ ®é cña chÊt ®iÓm thø k trong c¬ hÖ. Tr−êng hîp ®Æc biÖt trong tr−êng träng lùc hÖ lµ vËt r¾n khèi t©m sÏ trïng víi träng t©m cña vËt. 12.1.2. M« men qu¸n tÝnh cña vËt 12.1.2.1. M« men qu¸n tÝnh cña vËt ®èi víi mét t©m M« men qu¸n tÝnh cña vËt ®èi víi mét t©m ký hiÖu lµ Jo b»ng tæng c¸c tÝch sè gi÷a c¸c khèi l−îng cña mçi chÊt ®iÓm víi b×nh ph−¬ng kho¶ng c¸ch gi÷a chÊt ®iÓm ®ã víi ®iÓm O (h×nh 10-1) N Jo = ∑ mk rk2 (12-3) k =1 12.1.2.2. M« men qu¸n tÝnh cña vËt ®èi víi mét trôc M« men qu¸n tÝnh cña vËt ®èi víi mét trôc z ký hiÖu lµ Jz b»ng tæng c¸c tÝch khèi l−îng mk cña mçi chÊt ®iÓm trong vËt víi b×nh ph−¬ng kho¶ng c¸ch dk tõ chÊt ®iÓm ®Õn trôc (h×nh 12-1). N Jz = ∑ mkd2 k (12-4) k =1 Gäi to¹ ®é c¸c chÊt ®iÓm Mk trong hÖ to¹ ®é oxyz lµ xk,yk, zk th× m« men qu¸n tÝnh cña hÖ ®èi víi c¸c trôc to¹ ®é lµ ox, oy, oz vµ ®èi víi gèc to¹ ®é O viÕt ®−îc: -150- Jx = ∑ m k (y 2 k + z 2 ); k Jy = ∑ m k (x 2 k + z 2 ); k Jz = ∑ m k (y 2 k + x 2 ); k (12-5) Jo = ∑ m k rk2 = ∑ m k ( x 2 k + y 2 + z 2 ). k k Tõ ®ã suy ra: J x + J y + J z = J o. (12-6) Trong kü thuËt ta tÝnh m« men qu¸n tÝnh cña vËt ®èi víi mét trôc theo biÓu thøc: Jz = M.ρ2 M lµ khèi l−îng cña vËt, ρ gäi lµ b¸n kÝnh qu¸n tÝnh cña vËt víi trôc z. 12.1.2.3. M« men qu¸n tÝnh cña mét sè vËt ®ång chÊt - VËt lµ mét thanh máng ®ång chÊt Gäi chiÒu dµi cña thanh lµ l, khèi l−îng cña nã lµ M. Chän trôc Ax däc theo thanh (h×nh 12-2). y XÐt mét phÇn tö cña thanh cã chiÒu dµi dx ë vÞ trÝ c¸ch A mét ®o¹n mk B A x xR, cã khèi l−îng dm = ρ1.dx ë ®©y ρ1 lµ khèi l−îng riªng trªn mét ®¬n xk dx vÞ chiÒu dµi cña thanh ρ = M/l H×nh 12-2 BiÓu thøc m« men qu¸n tÝnh A D y cña thanh lÊy ®èi víi trôc Az vu«ng gãc víi x thanh t¹i A lµ: dx l l l3 1 JAz = ∫0x 2 dm = ρ i ∫0x 2 dx = ρ = Ml 2 3 3 B C x (127) H×nh 12.3 -151- - VËt lµ mét tÊm ph¼ng h×nh ch÷ nhËt (h×nh 12-3) Gäi c¸c c¹nh cña h×nh lµ a, b, khèi l−îng cña tÊm ph¼ng lµ M. Chia h×nh thµnh nhiÒu gi¶i nhá song song víi trôc o mçi gi¶i cã bÒ réng lµ dx, cã m« men 1 qu¸n tÝnh ®èi víi trôc Ax lµ Jk = m k a 2 (theo h×nh 12-3) 3 Trong ®ã mk lµ khèi l−îng cña gi¶i ®ang xÐt. M« men qu¸n tÝnh cña c¶ h×nh ®èi víi trôc Ax lµ : n n 1 1 n Jx = ∑ J kx = ∑ m k a 2 = a 2 ∑ m k ; k =1 k =1 3 3 k =1 1 2 Jx = a M (12-8) 3 T−¬ng tù suy ra: 1 2 y Jy = b M (12- 9) R 3 - VËt lµ mét vµnh trßn ®ång chÊt Gäi b¸n kÝnh vµ khèi l−îng cña vµnh lµ R vµ C x M. TÝnh m« men qu¸n tÝnh cña vµnh ®èi víi trôc Cz vu«ng gãc víi mÆt ph¼ng cña vµnh vµ ®i qua t©m C. (h×nh 12-4). H×nh 12.4 Ta cã: y n n R Jcz = ∑ m k rk2 = ∑ mkR ; 2 k =1 k =1 drk n x Jcz = R 2 ∑ m k = MR 2 . (12-10) rk k =1 O C«ng thøc (12-10) còng dïng ®Ó tÝnh m« men qu¸n tÝnh cña mét èng trôc trßn ®ång chÊt ®èi víi trôc cña nã. H×nh 12.5 -152- - VËt lµ mét tÊm ph¼ng trßn ®ång chÊt Gäi b¸n kÝnh vµ khèi l−îng cña tÊm lµ R vµ M. Ta cã thÓ tÝnh m« men qu¸n tÝnh ®èi víi trôc Cz ký hiÖu lµ Jcz vµ m« men qu¸n tÝnh ®èi víi trôc Cx hay Cy trïng víi ®−êng kÝnh cña nã ký hiÖu lµ Jx, Jy. Chia tÊm thµnh nhiÒu vµnh nhá cïng t©m C b¸n kÝnh mçi vµnh thø k lµ rk. BÒ réng cña mçi vµnh thø k lµ drk. Khèi l−îng cña líp vµnh thø k lµ : mk = ρ.2π.rk.drk M Trong ®ã ρ lµ khèi l−îng riªng cña tÊm trªn mét ®¬n vÞ diÖn tÝch ρ = . πR 2 Theo c«ng thøc (12-10) m« men qu¸n tÝnh cña líp vµnh thø k nµy ®èi víi trôc Cz viÕt ®−îc. Jkcz = mkrk2 = 2πρ.rk3drk M« men qu¸n tÝnh cña c¶ tÊm ®èi víi tôc Cz viÕt ®−îc: n n Jcz = ∑ J cz = ∑ 2πρrk3 drk k k =1 k =1 R 1 hay: Jcz = ∫o 2πρrk3 drk = 2 πρR 4 . Cuèi cïng ta cã: 1 Jcz = MR 2 (12-11) 2 §Ó tÝnh Jcz vµ Jcy ta cã nhËn xÐt mäi ®iÓm cña tÊm cã zx = 0, v× thÕ theo (12-5) viÕt ®−îc: n n Jcx = ∑ m k (y 2 k + z ) = ∑ mk y2 ; 2 k k k =1 k =1 n n Jcy = ∑ m k (x 2 + z 2 ) = ∑ m k x 2 ; k k k k =1 k =1 -153- n Jcz = ∑ m k (x 2 k + y 2 ). k k =1 Tõ c¸c biÓu thøc trªn suy ra trong tr−êng hîp nµy: Jcz = Jcx + Jcy. Do ®èi xøng nªn sù ph©n bè khèi l−îng cña tÊm ®èi víi trôc cx vµ cy hoµn toµn nh− nhau. Ta cã: Jcx = Jcy = Jcz/2= MR2/4. (12-11) C«ng thøc (10-11) còng cã thÓ tÝnh m« men qu¸n tÝnh cho vËt lµ mét trôc trßn ®ång chÊt ®èi víi trôc cña nã. 12.1.2.4. M« men qu¸n tÝnh ®èi víi c¸c trôc song song. -§Þnh lý Huy-Ghen: M« men qu¸n tÝnh cña mét vËt ®èi víi mét trôc z1 nµo ®ã b»ng m« men qu¸n tÝnh cña nã ®èi víi trôc z song song víi trôc z1 ®i qua khèi t©m cña vËt céng víi tÝch khèi l−îng cña vËt víi b×nh ph−¬ng kho¶ng c¸ch gi÷a hai trôc. Jz1 = Jcz + Md2 (12-12) Chøng minh: z Theo ®Þnh nghÜa Jz1 = ∑ m k d' 2 k (a) z' B d αk dk KÎ trôc cz song song víi z1 vµ ®i qua khèi Mk t©m c (h×nh 12-6) d'k yk y Ta cã: xk C d' 2 = dk2 + d2 - 2dkdcosαk. k Gäi to¹ ®é cña ®iÓm Mk lµ xk, yk, zk. x xk = dkcosαk suy ra: d'k2 = dk2 + d2 - 2dxk H×nh 12.6 Thay kÕt qu¶ vµo biÓu thøc (a) sÏ ®−îc: Jz1 = ∑ mk(dk2 + d2 - 2xkd) = ∑ mkdk2 + ∑ mkd2 - 2 ∑ mkdxk), -154- trong ®ã: ∑ mkdk2 = Jcz; ∑ mkd2 = Md2 cßn ∑ mkdxk = d ∑ mkxk = dMxC Do gèc to¹ ®é trïng víi khèi t©m c nªn xC =0. Do ®ã: ∑ mkdxk = 0 Cuèi cïng ®−îc: Jz1 = Jcz + Md2. §Þnh lý ®· ®−îc chøng minh. 12.2. §Þnh lý ®éng l−îng vµ ®Þnh lý chuyÓn ®éng cña khèi t©m 12.2.1. §Þnh lý ®éng l−îng 12.2.1.1. §éng l−îng cña chÊt ®iÓm vµ cña hÖ r §éng l−îng cña chÊt ®iÓm lµ mét ®¹i l−îng vÐc t¬ ký hiÖu lµ k b»ng tÝch gi÷a khèi l−îng vµ vÐc t¬ vËn tèc cña chÊt ®iÓm. r r k = m v. (12-14) r §éng l−îng cña hÖ lµ ®¹i l−îng vÐc t¬ ký hiÖu K b»ng tæng h×nh häc ®éng l−îng c¸c chÊt ®iÓm trong hÖ. r n r n r K= ∑ kk = ∑ mv v k. (12-15) k=1 k=1 §¬n vÞ ®o ®éng l−îng lµ kgm/s Ta còng cã thÓ biÓu diÔn ®éng l−îng cña hÖ qua khèi l−îng vµ vËn tèc khèi t©m cña hÖ. Tõ (12-1) suy ra: r r ∑mk r k = M r c. §¹o hµm hai vÕ theo thêi gian nhËn ®−îc: r r ∑mk v k = M v o. §éng l−îng cña hÖ b»ng tÝch gi÷a khèi l−îng vµ vÐc t¬ vËn tèc khèi t©m cña hÖ. -155- 12.2.1.2. Xung l−îng cña lùc (xung lùc) Lùc t¸c dông trong mét kho¶ng thêi gian nhá bÐ dt th× ®¹i l−îng vÐc t¬ ®o b»ng tÝch gi÷a lùc víi kho¶ng thêi gian v« cïng bÐ ®ã lµ xung l−îng phÇn tö cña r r r lùc F ký hiÖu lµ d s = F .dt. (12-17) r NÕu lùc F t¸c dông trong kho¶ng thêi gian h÷u h¹n tõ to ®Õn t th× ®¹i l−îng vÐc t¬ tÝnh b»ng tÝch ph©n c¸c xung lùc phÇn tö trong kho¶ng thêi gian ®ã r r gäi lµ xung l−îng cña lùc F trong kho¶ng thêi gian tõ to ®Õn t vµ ký hiÖu lµ s . r t r tr s = ∫to d s = ∫to Fdt (12-18) r Theo (10-18) nÕu lùc F = const th×: r r s = F .τ ë ®©y τ = t - to 12.2.1.3. §Þnh lü ®éng l−îng §Þnh lý 12.1: §¹o hµm theo thêi gian ®éng l−îng cña chÊt ®iÓm b»ng hîp lùc c¸c lùc t¸c dông lªn chÊt ®iÓm. r n r d (mv) = ∑ Fi (12-19) dt i =1 Chøng minh: XÐt chÊt ®iÓm cã khèi l−îng m chuyÓn ®éng víi vËn tèc v r r r d−íi t¸c dông cña hÖ lùc ( F 1, F 2,... F n). Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n viÕt cho chÊt ®iÓm: r n r mW = ∑ Fi i =1 r r dv Thay W = vµo biÓu thøc trªn sÏ ®−îc: dt r n r d r m W = (mv) = ∑ Fi dt i =1 §Þnh lý ®−îc chøng minh. BiÓu thøc (12-19) thùc chÊt lµ ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n viÕt d−íi d¹ng ®éng l−îng cho chÊt ®iÓm. -156- §Þnh lý 12.2: BiÕn thiªn ®éng l−îng cña chÊt ®iÓm trong kho¶ng thêi gian tõ to ®Õn t1 b»ng tæng h×nh häc xung l−îng cña c¸c lùc t¸c dông lªn chÊt ®iÓm trong kho¶ng thêi gian ®ã. nr n r r r ∑ ∫to Fk dt = ∑ S k t1 mv1 - mvo = (12-20) k =1 k =1 Chøng minh: Tõ ph−¬ng tr×nh (10-19) suy ra: r n r ∑ ∫to Fk dt t1 d(m v ) = k =1 TÝch ph©n hai vÕ ph−¬ng tr×nh nµy t−¬ng øng víi c¸c cËn t¹i to vµ t1 sÏ cã: r t1 n r n t1 r d (mv) = ∫to ∑ Fk dt = ∑ ∫to Fdt; mv1 ∫mvo k =1 k =1 r r n r mv1 - mvo = ∑ Sk k =1 §Þnh lý ®· ®−îc chøng minh. §Þnh lý 12.3: §¹o hµm theo thêi gian ®éng l−îng cña hÖ b»ng vÐc t¬ chÝnh cña c¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ. r dK N r = ∑ Fke (12-21) dt k =1 Chøng minh: XÐt hÖ gåm N chÊt ®iÓm. Ký hiÖu hîp ngo¹i lùc vµ hîp néi r r lùc ®Æt lªn chÊt ®iÓm thø k lµ F ke vµ F ki. Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña ®éng lùc häc viÕt cho chÊt ®iÓm ®ã lµ: r r r mk( Wk ) = F ke + F ki (a) ViÕt cho N chÊt ®iÓm cña hÖ ta sÏ cã N ph−¬ng tr×nh (a) nghÜa lµ k = 1...N Céng vÕ víi vÕ cña N ph−¬ng tr×nh trªn víi nhau ta sÏ ®−îc: N r N r N r ∑ m k Wk = ∑ Fke + ∑ Fki k =1 k =1 k =1 Theo ®Þnh luËt Niu T¬n c¸c lùc t¸c dông t−¬ng hç b»ng nhau vÒ ®é lín, -157- cïng ph−¬ng nh−ng ng−îc chiÒu v× vËy tæng h×nh häc c¸c néi lùc ( c¸c lùc t¸c dông t−¬ng hç cu¶ c¸c chÊt ®iÓm trong hÖ) lu«n lu«n b»ng kh«ng. r Ta cã: ∑ F ki = 0 Cßn l¹i: N r N r ∑ m k Wk = ∑ Fke k =1 k =1 r r N N dv k N r d v Thay ∑ m k Wk = ∑ m k = ∑ m k v k = K, k =1 k =1 dt k =1 dt d v N r Ta cã: K = ∑ Fke . dt k =1 §Þnh lý ®· ®−îc chøng minh. §Þnh lý 12.4: BiÕn thiªn ®éng l−îng cña hÖ trong kho¶ng thêi gian tõ to ®Õn t1 b»ng tæng h×nh häc xung l−îng c¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ trong kho¶ng thêi gian ®ã. r r N r k1 - k0 = ∑ S ke (12-22) k =1 Chøng minh: Tõ ph−¬ng tr×nh (12-10) suy ra: r N r dk = ∑ Fke dt k =1 TÝch ph©n hai vÕ biÓu thøc nµy t−¬ng øng víi c¸c cËn t¹i thêi ®iÓm ®Çu vµ cuèi sÏ ®−îc: r t1 r dk = ∫to ∑ Fke dt = ∑ ∫to Fke dt ; k1 t1 ∫ko r r r k1 - ko = ∑ s ke . §Þnh lý ®· ®−îc chøng minh. Chý ý r»ng c¸c biÓu thøc (10-19); (10-20), (10-21) vµ (10-22) lµ c¸c biÓu -158- thøc vÐc t¬, nÕu chiÕu c¸c biÓu thøc nµy lªn ba trôc to¹ ®é oxyz ta sÏ ®−îc c¸c biÓu thøc h×nh chiÕu t−¬ng øng ph¶n ¸nh sù biÕn thiªn ®éng l−îng cña chÊt ®iÓm vµ hÖ theo h−íng c¸c trôc to¹ ®é. §Þnh luËt b¶o toµn ®éng l−îng cña hÖ Tõ biÓu thøc (12-21) suy ra: r Khi ∑ F ke = 0 th× K = const. Khi ∑Xk = 0 th× Kx = const. NghÜa lµ khi vÐc t¬ chÝnh cña ngo¹i lùc hoÆc tæng h×nh chiÕu cña c¸c ngo¹i lùc lªn mét trôc nµo ®ã b»ng kh«ng th× ®éng l−îng cña hÖ hoÆc h×nh chiÕu ®éng l−îng cña hÖ lªn trôc ®ã b¶o toµn. Cuèi cïng chó ý r»ng trong c¸c biÓu thøc kh«ng cã néi lùc ®iÒu nµy chøng tá néi lùc kh«ng cã t¸c dông lµm thay ®æi ®éng l−îng cña mét hÖ. ThÝ dô 12-1: Mét h¹t ngò cèc cã träng l−îng P tr−ît trong r·nh n»m nghiªng mét gãc α so víi ph−¬ng ngang. BiÕt hÖ sè ma s¸t gi÷a c¸c h¹t vµ r·nh lµ f, vËn tèc ban ®Çu cña h¹t lµ vo. TÝnh xem sau bao l©u th× vËn tèc h¹t t¨ng lªn gÊp ®«i. (h×nh 12-7) Bµi gi¶i Xem h¹t nh− mét chÊt ®iÓm. Lùc t¸c dông r N r lªn h¹t gåm träng l−îng P, lùc ma s¸t Fms vµ F ms ph¶n lùc ph¸p tuyÕn N. r ViÕt biÓu thøc h×nh chiÕu lªn trôc ox cña x α P ®Þnh lý ®éng l−îng ta cã: H×nh 12.7 m x 1 − mx o = ∑ x i = ∫0 (P sin α − Fms )dt t & & x 1 = v; & x 0 = v o ; Fms = P.cosα.f & ta cã: mv-mvo = (Psinα-fPcosα)t. Khi v = 2vo th× thêi gian cÇn thiÕt lµ: -159- mv o vo t= = . mg sin α − fmg cos α g (sin α − f cos α) ThÝ dô 12-2: N−íc ch¶y ra tõ mét vßi víi vËn tèc u = 10m/s vµ ®Ëp th¼ng gãc vµo mét t−êng ch¾n (h×nh 10-8). §−êng kÝnh miÖng vßi d = 4cm. X¸c ®Þnh ¸p lùc cña n−íc lªn t−êng. LÊy khèi l−îng riªng cña n−íc lµ ρ = 1000kg/m3 d d Bµi gi¶i: b1 b1 a a1 XÐt chuyÓn ®éng cña khèi n−íc aabc R x (xem h×nh vÏ 12.8). Ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ gåm: a ut1 a1 c c Träng l−îng P, hîp lùc cña ¸p lùc t¹i c1 c1 mÆt c¾t cña khèi n−íc vµ ¸p lùc do ph¶n lùc H×nh 12.8 cña t−êng lªn n−íc. Theo biÓu thøc (12-22) ta cã: k1x - kox = ∑Skk (a) Gi¶ thiÕt sau thêi gian t1 khèi n−íc chuyÓn ®Õn vÞ trÝ a1a1b1c1. Tõ h×nh vÏ ta thÊy phÇn n−íc cã ¶nh h−ëng ®Õn sù biÕn ®æi ®éng l−îng cña khèi n−íc lªn ph−¬ng x lµ phÇn n»m trong ®o¹n aa1. V× vËy cã thÓ thÊy: k1x - kox = -mu ë ®©y m lµ khèi l−îng cña phÇn n−íc n»m trong ®o¹n aa1 γ πd 2 m= ut 1 g 4 Cßn ∑Sx lµ xung lùc cña c¸c lùc t¸c dông lªn khèi n−íc theo ph−¬ng x. NÕu gäi c¸c hîp lùc theo ph−¬ng x nµy lµ Rx ta sÏ cã: ∑Skx = Rxt1 = Rt1. Thay vµo biÓu thøc (a) c¸c kÕt qu¶ t×m ®−îc sÏ cã: -160- mu = Rt1 R= Nh− vËy ta t×m ®−îc ¸p lùc cña n−íc lªn t−êng còng b»ng R = 12,8kN cã ph−¬ng vu«ng gãc víi t−êng theo chiÒu h−íng vµo mÆt t−êng. 12.2.2. §Þnh lý chuyÓn ®éng cña khèi t©m - §Þnh lý 12.5:Khèi t©m cña hÖ chuyÓn ®éng nh− mét chÊt ®iÓm mang khèi l−îng cña c¶ hÖ d−íi t¸c dông cña lùc b»ng vÐc t¬ chÝnh cña hÖ c¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ. r n M WC = ∑ Fke (12-23) i =1 Chøng minh: XÐt c¬ hÖ N chÊt ®iÓm cã khèi l−îng lµ m1, m2, ...mN chuyÓn r r r r r ®éng d−íi t¸c dông cña hÖ ngo¹i lùc F 1e, F 2e, ... F Ne vµ hÖ c¸c néi lùc F 1i, F 2i, ... r r r F Ni. ë ®©y F ke vµ F kilµ hîp lùc cña ngo¹i lùc vµ néi lùc t¸c dông lªn chÊt ®iÓm thø k. Ph−¬ng tr×nh chuyÓn ®éng viÕt cho hÖ lµ: n r n r n r ∑ mk W = ∑ Fke + ∑ Fki (a) k=1 k =1 k =1 MÆt kh¸c tõ c«ng thøc x¸c ®Þnh khèi t©m cña hÖ ta cã: n r ∑ mk rk = M r C r k=1 LÊy ®¹o hµm theo thêi gian hai vÕ ®−îc: r r r n d2r d 2 rC hay n m W = M W ∑ mk =M ∑ k k C k=1 dt dt k=1 n r Thay vµo biÓu thøc (a) ë trªn vµ l−u ý r»ng ∑ F ki = 0 ta cã: k=1 r n r M W C = ∑ F ke. k=1 -161- §Þnh lý ®−îc chøng minh. Tõ ph−¬ng tr×nh vÐc t¬ (12-21) khi chiÕu lªn c¸c trôc to¹ ®é oxyz ta ®−îc ph−¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña khèi t©m viªt d−íi d¹ng sau: d2XC n d 2 YC n d 2 ZC n M = ∑ Xk ; M = ∑ Yk ; M = ∑ Zk . (12-22) dt 2 k=1 dt 2 k=1 dt 2 k=1 - §Þnh luËt b¶o toµn chuyÓn ®éng cña khèi t©m: Tõ biÓu thøc (12-21) suy ra: n r NÕu ∑ F k = 0 th× Wc = 0 vµ vc = const. k=1 NghÜa lµ: nÕu vÐc t¬ chÝnh cña c¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ b»ng kh«ng th× chuyÓn ®éng khèi t©m cña hÖ ®−îc b¶o toµn. §©y lµ ®Þnh luËt b¶o toµn chuyÓn ®éng cña khèi t©m. T−¬ng tù tõ biÓu thøc (12-20) suy ra: n NÕu ∑ Xk = 0 th× Wx =0 vµ vx = const. k=1 NghÜa lµ nÕu tæng h×nh chiÕu c¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ lªn mét trôc x nµo ®ã b»ng kh«ng th× chuyÓn ®éng cña khèi t©m theo trôc x ®ã ®−îc b¶o toµn. §©y lµ ®Þnh luËt b¶o toµn chuyÓn ®éng cña khèi t©m theo mét trôc. Chó ý trong c¸c ®Þnh lý vÒ chuyÓn ®éng cña khèi t©m kh«ng ®Ò cËp ®Õn néi lùc v× vËy cã thÓ kÕt luËn néi lùc kh«ng lµm thay ®æi chuyÓn ®éng cña khèi t©m. Sau ®©y lµ mét vµi vÝ dô vËn dông ®Þnh lý chuyÓn ®éngcña khèi t©m vµ ®Þnh luËt b¶o toµn chuyÓn ®éng cña khèi l−îng. ThÝ dô 12-3: Träng t©m phÇn quay cña ®éng c¬ ®iÖn ®Æt lÖch t©m so víi trôc quay A mét ®o¹n AB =a. Träng l−îng cña phÇn quay lµ P, träng l−îng cña vá ®éng c¬ (phÇn kh«ng quay) lµ Q. (h×nh 12-9) -162- T×m quy luËt chuyÓn ®éng cña phÇn vá ®éng c¬ trªn sµn n»m ngang. Cho biÕt vËn tèc gãc x ϖ cña phÇn quay kh«ng ®æi. NÕu ta cè m ®Þnh vá ®éng c¬ trªn sµn b»ng bu l«ng D th× ω Br P lùc c¾t lªn bu l«ng ®−îc x¸c ®Þnh nh− thÕ nµo. A r Coi ma s¸t gi÷a nÒn vµ ®éng c¬ kh«ng ®¸ng Q kÕ. r N Bµi gi¶i: m1 D 1. Khi ®éng c¬ ®Ó tù do trªn sµn. Ngo¹i lùc t¸c dông gåm träng l−îng P vµ Q cña H×nh 12.9 ®éng c¬, ph¶n lùc ph¸p tuyÕn N cña sµn lªn ®éng c¬. C¸c lùc nµy ®Òu vu«ng gãc víi sµn nªn cã: ∑Xk = 0. Theo ®Þnh luËt b¶o toµn chuyÓn ®éng cña khèi t©m ta cã vox = const. Lóc ®Çu ®éng c¬ ®øng yªn nªn suy ra xo = const. Chän hÖ to¹ ®é sao cho khi ë thêi ®iÓm t nµo ®ã gãc quay ϕ = ωt cßn c¸c ®iÓm A vµ B cã c¸c to¹ ®é t−¬ng øng sau: xA = x; xB = x + asinϕ. Qx + P( x + a sin ϕ) ta cã: xC = =0 Q+P Hay: Qx + Px + Pasinϕ = 0 P.a.s sin ϕ Suy ra x = P+Q §©y chÝnh lµ ph−¬ng tr×nh chuyÓn ®éng dao ®éng ngang cña vá ®éng c¬ trªn sµn quanh vÞ trÝ ban ®Çu. 2. Khi cè ®Þnh ®éng c¬ trªn sµn b»ng bu l«ng D. Gäi Rx lµ lùc c¾t bu l«ng theo ph−¬ng ngang ta cã ph−¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng cña khèi t©m: -163- d2xc m = Rx; dt 2 Qx A + Px B ë ®©y : xc = . P+Q V× vá ®éng c¬ cè ®Þnh nªn xA = const = 0 cßn xB = asinϕ. Ta cã: d2xC P+Q P Rx = M = aω 2 sin ωt; dt 2 g P+Q P 2 Rx = − aω sin ωt; g §©y lµ lùc do bu l«ng t¸c dông lªn ®éng c¬, ng−îc l¹i ®éng c¬ còng t¸c dông mét lùc c¾t bu l«ng b»ng trÞ sè nh−ng ng−îc chiÒu víi Rx. Lùc c¾t nµy sÏ lín nhÊt khi sinωt = 1 vµ b»ng Paω2/g, t−¬ng øng víi gãc quay ϕ =900. ThÝ dô 12-4: Tay quay AB cã a y chiÒu dµi r cã träng l−îng P quay ω B Rz D a ®Òu víi vËn tèc gãc ω vµ truyÒn A x Q P G chuyÓn ®éng cho cu lÝt g¾n liÒn víi pÝt t«ng D cã träng l−îng chung lµ G. PÝt t«ng D chÞu t¸c ®éng lùc Q H×nh 12.10 theo ph−¬ng ngang (h×nh 12-10). X¸c ®Þnh ph¶n lùc Rx lªn gèi ®ì A theo ph−¬ng ngang. Cho biÕt kho¶ng c¸ch tõ träng t©m chung cña culÝt vµ pÝt t«ng ®Æt c¸ch cu lÝt mét ®o¹n a. Bµi gi¶i: XÐt c¬ hÖ gåm tay quay AB vµ côm cu lÝt pÝt t«ng. Bá qua ma s¸t ë c¸c r r mÆt tr−ît, ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ gåm : träng l−îng P vµ G , ph¶n lùc t¹i gèi r r r r r r ®ì R A. C¸c ph¶n lùc ph¸p tuyÕn ë mÆt tr−ît N 1, N 2 vµ lùc Q . C¸c lùc P , G , -164- r r N 1, N 2 vu«ng gãc víi mÆt ngang nªn ph−¬ng tr×nh vi ph©n chuyÓn ®éng khèi t©m cña hÖ theo ph−¬ng ngang viÕt ®−îc: d2Xc M = R x − Q, ë ®©y: Mxc = m1x1 + m2x2, dt 2 P r G m1 = , x1 = cos ωt ; m2 = ; x2 = a rcosωt g 2 g Pr G Suy ra: Mxc = cos ωt + (a + r cos ωt ) g2 g d2Xo Thay vµo biÓu thøc ta ®−îc: Rx = Q + M ; dt 2 rω 2 P Hay : Rx = Q - ( + G ) cos ωt. g 2 §©y chÝnh lµ ph¶n lùc theo ph−¬ng ngang t¹i gèi ®ì A. Ph¶n lùc nµy cã trÞ sè cùc ®¹i b»ng: rω 2 P Rx = Q + ( + G) khi ϕ = ωt= 1800 g 2 12.3. §Þnh lý m« men ®éng l−îng Trong phÇn nµy sÏ kh¶o s¸t mèi quan hÖ gi÷a ®¹i l−îng ®o chuyÓn ®éng quay lµ m«men ®éng l−îng víi ®¹i l−îng ®o m« men lùc. 12.3.1. M« men ®éng l−îng M« men ®éng l−îng cña mét chÊt ®iÓm lÊy ®èi víi t©m O hay ®èi víi trôc z lµ ®¹i l−îng ký hiÖu lo hay lz b»ng m« men cña vÐc t¬ ®éng l−îng chÊt ®iÓm Êy lÊy ®èi víi t©m O hay trôc z ®ã. Ta cã: r r r r r lo = m o ( m.v) = r xm.v; (12-23) r l z = m z ( m.v) = ± m.v'.h (12-24) r Trong c¸c biÓu thøc (12-23), (12-24) th× m lµ khèi l−îng, v lµ vËn tèc -165- r chÊt ®iÓm, v' lµ h×nh chiÕu cña v trªn mÆt ph¼ng vu«ng gãc víi trôc z. BiÓu thøc (12-24) lÊy dÊu + khi nh×n tõ chiÒu d−¬ng cña trôc z sÏ thÊy v' cã chiÒu quay vßng quanh z theo chiÒu ng−îc chiÒu k×m ®ång hå vµ lÊy dÊu - trong tr−êng hîp ng−îc l¹i. T−¬ng tù nh− m« men lùc dÔ dµng suy ra r»ng: [ ] r lo z = [m o (m.v)]z = m z .(m.v) = l z . r r r NghÜa lµ: h×nh chiÕu trªn trôc z vÐc t¬ m« men ®éng l−îng cña chÊt ®iÓm lÊy ®èi víi mét ®iÓm trªn trôc b»ng m« men ®éng l−îng cña chÊt ®iÓm ®èi víi trôc ®ã. NÕu biÓu diÔn m« men ®éng l−îng cña chÊt ®iÓm ®èi víi 3 trôc to¹ ®é oxyz lµ hµm theo to¹ ®é vµ h×nh chiÕu cña c¸c täa ®é lªn c¸c trôc ta cã: r r r i j k r r r r r r r r l = m o (m.v) = r xm.v = x y z =m(yz-zy) i +m(zx-xz) j +m(xyx) k ; mx my mz r r r lo = lx i + ly j + lz k . Suy ra : lx = m(yz-zy); ly = m(zx-xz); (12-25) lz = m(xy- yx). §èi víi mét hÖ ta cã c¸c ®Þnh nghÜa sau: M« men ®éng l−îng cña hÖ ®èi víi mét t©m hay mét trôc lµ tæng m« men ®éng l−îng cña c¸c chÊt ®iÓm trong hÖ lÊy ®èi víi t©m hay trôc ®ã. Ký hiÖu m« men ®éng l−îng cña hÖ ®èi víi t©m O vµ ®èi trôc z lµ lo vµ lz ta cã: r r n r n r r lo= ∑ m o (m k v k ) = ∑r kxmk v k; (12-26) k =1 k=1 n r n n lz = ∑ mz(mk v k) = ∑ lkz = ∑ ±mkkkv'k (12-27) k=1 k=1 k=1 -166- Khi hÖ lµ vËt r¾n quay quanh mét trôc z víi vËn tèc gãc ω (h×nh 12-11) ta cã: z B lkz = ±r2kmkω. Gäi ±ω = ωz ta cã : ω lkz = r kmkωz. 2 rk r rm v Thay vµo biÓu thøc (12-27) ta cã: vk k k n n n lz = ∑ lzk = ∑ r2kmkωz = ωz. ∑ mkr2k. k=1 k=1 k=1 A n Thay ∑ mkr2k = Jz ta ®−îc: H×nh 12.11 k=1 Jz = Jz. ωz Th−êng ng−êi ta chän h−íng d−¬ng cña trôc quay ®Ó ωz = ω khi ®ã ta cã: lz = Jz.ω (12-28) 12.3.2. §Þnh lý m« men ®éng l−îng §Þnh lü 12-6: ®¹o hµm bËc nhÊt theo thêi gian m« men ®éng l−îng cña chÊt ®iÓm lÊy ®èi víi mét t©m hay ®èi víi mét trôc b»ng tæng h×nh häc hay tæng ®¹i sè m« men cña c¸c lùc t¸c dông lªn chÊt ®iÓm lÊy ®èi víi t©m (hay trôc ®ã). ( ) d r r n r r m o (mv ) = ∑ m o Fi ; (12-29) dt i =1 ( ) d r n r m z (mv ) = ∑ m z Fi ; (12-29) dt i =1 r r r Chøng minh: Gi¶ thiÕt chÊt ®iÓm chÞu t¸c dông cña c¸c lùc: F 1, F2 ,.. Fn . Ph−¬ng tr×nh c¬ b¶n cña ®éng lùc häc viÕt ®−îc: r n r mW = ∑ Fi . i=1 -167- r r d (mv) Ta cã thÓ biÕn ®æi thµnh: = ∑ Fi . dt r Nh©n h÷u h−íng hai vÕ biÓu thøc trªn víi vÐc t¬ ®Þnh vÞ r nèi tõ t©m o tíi chÊt ®iÓm vµ l−u ý r»ng: r dr r r r r r r r xm.v = vxmv = 0 vµ r xm v = m o(m v ) ta cã : dt r r r r d (mv ) r d (mv ) d r r d r r n rr rx =r + xmv = ( r xmv ) = ∑ r Fi . dt dt dt dt i =1 BiÓu thøc (12-29) ®· ®−îc chøng minh. ChiÕu biÓu thøc (12-29) lªn trôc z ta sÏ ®−îc biÓu thøc (12-30). §Þnh lý 12-7: ®¹o hµm theo thêi gian m« men ®éng l−îng cña hÖ ®èi víi mét t©m hay mét trôc b»ng tæng m« men cña c¸c ngo¹i lùc t¸c dông lªn hÖ ®èi víi t©m (hay trôc ®ã). d r n r lo = ∑ m o ( Fke ); (12-31) dt k =1 d r n r r lz = ∑ m z ( Fke ); (12-32) dt k =1 Chøng minh: XÐt c¬ hÖ cã N chÊt ®iÓm. T¸ch mét chÊt ®iÓm thø k ®Ó xÐt. r r r Gäi mk, v k lµ khèi l−îng vµ vËn tèc cña nã; gäi F ki, F ke lµ néi lùc vµ ngo¹i lùc t¸c dông lªn chÊt ®iÓm. ¸p dông biÓu thøc (12-29) cho chÊt ®iÓm nµy ta cã: d r dt r r ( ) r r ( ) lok = m o Fki + m o Fke . Cho k tõ 1 ®Õn N ta ®−îc hÖ ph−¬ng tr×nh d¹ng trªn. NÕu céng vÕ víi vÕ hÖ ph−¬ng tr×nh tr×nh trªn ta ®−îc: d r ( ) ( ) N N r r N r r ∑ lok = ∑ m o Fki + ∑ m o Fke . i =1 dt k =1 k =1 trong ®ã:
DMCA.com Protection Status Copyright by webtailieu.net