NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
CHUẨN BỊ TIỀN PHẪU VÀ CHĂM SÓC HẬU PHẪU
Để cuộc phẫu thuật thành công, không thể thiếu vai trò của công việc chuẩn bị trước mổ
và chăm sóc sau mổ.
Công việc chuẩn bị trước mổ được thực hiện bởi ê-kíp điều trị (phẫu thuật viên, bác sĩ
gây mê, chuyên viên về tâm lý, chuyên viên về vật lý trị liệu).
Mục đích của công việc chuẩn bị trước mổ là:
o Đánh giá toàn trạng và các bệnh lý nội khoa mà BN mắc phải.
o Xác định các yếu tố nguy cơ có thể ảnh hưởng đến kết quả phẫu thuật.
o Giáo dục BN (cho BN biết về các phương pháp điều trị, ưu và khuyết điểm của
từng phương pháp, và phương pháp tối ưu đối với BN). BN cũng cần được biết
mức độ trầm trọng của căn bệnh của mình và nguy cơ xảy ra biến chứng của cuộc
phẫu thuật, cũng như các vấn đề khác có thể xảy ra trong và sau mổ, đặc biệt các
vấn đề có liên quan đến thẩm mỹ, vận động và sự hoà nhập với cộng đồng.
o Tối ưu hoá tình trạng toàn thân cũng như trạng thái tâm lý, nhằm hạn chế đến
mức thấp nhất nguy cơ xảy ra các tai biến và biến chứng sau mổ, làm cho cuộc
phẫu thuật thành công tốt đẹp.
1-Chuẩn bị chung trước mổ:
1.1-Thăm khám tiền phẫu:
Công việc thăm khám tiền phẫu được tiến hành bởi phẫu thuật viên và bao gồm các bước
sau:
o Khai thác tiền căn và đánh giá toàn trạng
o Thăm khám toàn thân
o Thăm khám các hệ cơ quan
o Xác định các yếu tố nguy cơ của cuộc phẫu thuật
Khi khai thác tiền căn, cần chú ý đến:
o Các bệnh lý về thần kinh (tai biến mạch máu não, co giật, tâm thần…)
o Các rối loạn đông máu:
Xuất huyết dưới da
Chảy máu kéo dài ở vết thương
Rong kinh
o Các bệnh lý nội khoa:
Bệnh tim mạch (tăng huyết áp, thiếu máu cơ tim, bệnh van tim)
Bệnh hô hấp (hen, bệnh phổi tắc nghẽn)
Bệnh gan (viêm gan, suy gan)
Bệnh thận (suy thận)
Tiểu đường
56
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
Suy giáp hay cường giáp
Bệnh về khớp (viêm khớp cấp hay mãn tính)
o Các bệnh lý nhiễm trùng:
Viêm đường hô hấp trên
Nhiễm trùng ngoài da (Herpes simplex virus)
Nhiễm trùng tiểu
o Sản phụ khoa (thai kỳ, kinh nguyệt)
o Vấn đề dinh dưỡng (chán ăn, sụt cân)
o Hiện tượng ngáy hay ngưng thở trong lúc ngũ.
o Tiền căn phẫu thuật (chẩn đoán và phương pháp phẫu thuật, các biến chứng xảy
ra trong và sau mổ).
o Các thiết bị nhân tạo: trong cơ thể có mảnh ghép (mạch máu), có đặt máy tạo
nhịp tim hay van tim nhân tạo.
o Dị ứng thuốc (kháng sinh, thuốc giảm đau, thuốc gây tê, latex…).
o Tương tác thuốc:
Lợi tiểu (có thể gây hạ K+, Mg2+ huyết tương, làm tăng nguy cơ loạn nhịp
khi có tác động của epinephrine).
MAO, phenothiazine, thuốc chống trầm cảm ba vòng (làm tăng tác động
lên hệ tim mạch của epinephrine)
Propranolol: làm tăng huyết áp kịch phát và chậm nhịp tim khi kết hợp
với epinephrine.
Các loại thuốc có tác động bất lợi đến cuộc phẫu thuật:
Aspirin, NSAID (làm tăng nguy cơ chảy máu)
Corticoid (có thể gây suy tuyến thượng thận)
Hormone tuyến giáp (việc ngưng sử dụng các chế phẩm của
hormone tuyến giáp do bệnh lý hay phẫu thuật sẽ dẫn đến các biến
chứng của suy giáp)
Việc đánh giá toàn trạng (bảng 1) nhằm xác định khả năng thích nghi và mức độ chịu
đựng của BN đối với cuộc phẫu thuật, đồng thời góp phần vào việc đánh giá các yếu tố
nguy cơ của các hệ cơ quan, đặc biệt nguy cơ trên hệ hô hấp và tim mạch.
Xuất sắc Trung bình Kém
Chạy bộ (1,5 km/ phút) Đạp xe đạp Sinh hoạt hằng ngày (ăn, tắm,
Lau chùi sàn nhà Đi bộ trong khoảng thời gian mặc quần áo)
Đánh tennis trên 4 phút Đi bộ trong khoảng thời gian
Leo một tầng lầu dưới 2 phút
Viết lách
Bảng 1- Đánh giá toàn trạng BN
1.2-Y lệnh tiền phẫu:
1-Thuốc lá: BN cần ngưng hút thuốc lá tối thiểu 8 tuần trước phẫu thuật. Thuốc lá làm
tăng tính kích thích của phế quản, tăng nguy cơ co thắt phế quản và tăng tiết đàm trong
và sau phẫu thuật. Tình trạng tăng tiết đàm có thể dẫn đến xẹp phổi, viêm phổi. Nghiên
57
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
cứu cho thấy rằng, việc ngưng hút thuốc là trong thời gian ngắn hơn 8 tuần trước mổ
không làm thay đổi nguy cơ xảy ra các biến chứng về hô hấp sau mổ.
2-Các xét nghiệm tiền phẫu: nếu BN khoẻ mạnh, các xét nghiệm tiền phẫu thường qui
sau đây được chỉ định:
o Công thức máu
o Nhóm máu
o Đường huyết
o Creatinine huyết tương
o AST, ALT
o ECG (nếu BN trên 40 tuổi)
o X-quang phổi thẳng
o Tổng phân tích nước tiểu
o Test thai nhanh (QS): cho tất cả phụ nữ trong độ tuổi sanh nở.
3-Ăn uống:
o Ngày trước mổ: chế độ ăn không có chất bã
o Không ăn thức đặc (bao gồm cả nước cam, soda và sữa) tối thiểu 6 giờ trước
phẫu thuật
o Không uống dịch trong (bao gồm nước và nước táo) tối thiểu 2 giờ trước phẫu
thuật
4-Vận động:
Có ba mức độ: nghỉ ngơi trên giường, vận động có giới hạn, vận động bình thường. Tuỳ
thuộc vào bệnh lý và yêu cầu của cuộc phẫu thuật mà BN được yêu cầu một trong ba
phương pháp vận động nói trên.
Trừ trường hợp có chỉ định đặc biệt, hầu hết BN được yêu cầu vận động bình thường.
Việc duy trì vận động bình thường trước mổ sẽ làm tăng hiệu quả hoạt động của hệ tim
mạch và hô hấp, tăng cường chức năng chuyển hoá, nội tiết và miễn dịch, giảm nguy cơ
huyết khối tĩnh mạch và teo cơ bắp.
5-Các loại thuốc:
Trong giai đoạn trước trong và một khoảng thời gian nhất định sau mổ, các loại thuốc
sau đây không được tiếp tục sử dụng:
o Thuốc làm tăng nguy cơ chảy máu:
Thuốc kháng đông
Thuốc ức chế sự kết tập tiểu cầu (aspirin, clopidogrel, dipyridamole,
ticlopidine). Các loại thuốc này được yêu cầu ngưng sử dụng 5 ngày trước
phẫu thuật.
Thuốc kháng viêm non-steroid (NSAID). Các loại thuốc này được yêu
cầu ngưng sử dụng vào ngày phẫu thuật.
o Thuốc làm tăng nguy cơ huyết khối (tamoxifen)
58
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
Đối với thuốc ức chế COX-2 (Celebrex, Vioxx), không cần thiết phải ngưng sử dụng vào
ngày phẫu thuật.
Vào sáng ngày phẫu thuật, một số loại thuốc có thể được tiếp tục sử dụng (bảng 2).
Được sử dụng Không được sử dụng
Tất cả các loại thuốc tim mạch (trừ thuốc lợi Thuốc kháng viêm non-steroid (NSAID)
tiểu) Thuốc trị tiểu đường
Thuốc chống trào ngược dạ dày (omeprazol, Thuốc lợi tiểu và các loại thuốc làm giảm cân
ranitidin) Vitamine và các chế phẩn của kali
Thuốc dãn phế quản
Thuốc ngừa thai uống
Corticoid hay các tác nhân ức chế miễn dịch
Levothyroxine
Acetaminophene và thuốc giảm đau gây nghiện
Bảng 2- Việc sử dụng các loại thuốc vào sáng ngày phẫu thuật
6-Chuẩn bị máu (xem bài huyết học trong ngoại khoa)
7-Ngừa nhiễm trùng (xem bài biến chứng ngoại khoa)
8-Ngừa huyết khối tĩnh mạch sâu (xem phần sau)
9-Chuẩn bị đường tiêu hoá:
o Chuẩn bị đại tràng: dành cho các phẫu thuật trên đại tràng.
o Chuẩn bị trực tràng: dành cho phẫu thuật vùng hậu môn, tầng sinh môn.
10-Vệ sinh vùng mổ: thông thường BN sẽ được yêu cầu tắm rửa vào ngày trước phẫu
thuật và vệ sinh vùng mổ vào sáng ngày phẫu thuật. Tuy nhiên, nguy cơ nhiễm trùng
vùng mổ sẽ thấp nhất khi vệ sinh vùng mổ bằng cách cắt lông và công việc này được tiến
hành ngay trước cuộc mổ.
11-Các công việc chuẩn bị khác (tháo tư trang, tẩy sơn móng tay…).
12-Buổi sáng ngày mổ:
o Thay đồ, tháo tư trang
o Đặt thông dạ dày được chỉ định trong các trường hợp sau: phẫu thuật thực quản,
phẫu thuật dạ dày, BN có bệnh lý trào ngược.
o Đặt một đường truyền tĩnh mạch ngoại biên. Dung dịch được chọn lựa là Ringer-
Glucose 5%.
13-Chỉ nên chuyển BN vào phòng tiền mê 1 giờ trước khi bắt đầu phẫu thuật.
1.3-Chuẩn bị tâm lý:
Các sang chấn về tâm lý (lo lắng, xúc động, sợ hãi) có tác động bất lợi đến kết quả phẫu
thuật.
Cần thông báo cho BN biết:
o Phương pháp điều trị, hướng xử trí cũng như kết quả điều trị.
o Nếu có nhiều phương pháp điều trị, nêu rõ mặt tích cực và mặt giới hạn của từng
phương pháp và cho BN biết phương pháp nào thích hợp nhất cho BN.
o Một phần cơ thể hay một cơ quan nội tạng sẽ bị cắt bỏ, đặc biệt các phần có liên
quan đến vận động (chi) và thẩm mỹ (vú).
59
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Vấn đề bài tiết sẽ không theo cách thức tự nhiên (hậu môn nhân tạo, mở niệu
quản ra da).
o Tiên lượng của cuộc phẫu thuật (sẽ cho kết quả tốt, trung bình hay kém). Nếu BN
không ổn định về tâm lý, thông báo điều này cho thân nhân của BN.
Không nên thông báo cho BN biết:
o Các biến chứng (đặc biệt các biến chứng có nguy hiểm đến tính mạng) có thể xảy
ra.
o Nguy cơ tử vong
Đêm trước phẫu thuật, cho BN một loại thuốc an thần nhẹ (diazepam 10 mg uống).
1.4-Máu và dịch truyền:
Lý tưởng nhất là duy trì Hct từ 30% trở lên, nồng độ Hb từ 10 g/dL trở lên, đặc biệt khi
BN sắp trãi qua phẫu thuật lớn, BN có bệnh lý tim mạch, hô hấp.
Tuy nhiên, nếu BN có sinh hiệu ổn định và không thiếu nước, nồng độ Hb từ 7 g/dL trở
lên không làm tăng tỉ lệ biến chứng và tử vong hậu phẫu.
1.5-Dinh dưỡng:
BN có nồng độ albumin dưới 2 g/dL hay sụt cân hơn 10% trọng lượng cơ thể cần được
nuôi dưỡng hỗ trợ qua đường tĩnh mạch 7-9 ngày.
Ở BN béo phì, sự giảm cân sẽ có tác động tích cực đến hệ tim mạch và hô hấp trong và
sau mổ cũng như sự lành vết thương.
2-Chăm sóc chung sau mổ:
2.1-Chăm sóc BN ngay sau mổ:
Cách thức chăm sóc BN ngay sau mổ được trình bày đầy đủ trong “y lệnh hậu phẫu”. Y
lệnh hậu phẫu được chính phẫu thuật viên viết, nhằm cung cấp cho ê-kíp điều dưỡng phụ
trách chăm sóc BN các thông tin về: 1-chẩn đoán, 2-phương pháp phẫu thuật, 3-tình
trạng BN (bệnh lý nội khoa, tiền căn dị ứng, thuốc kháng đông đang sử dụng…), 4-các
thông số cần theo dõi (thí dụ dấu hiệu sinh tồn, ECG, SpO2, áp lực tĩnh mạch trung tâm,
khí máu động mạch…), 5-các biện pháp điều trị (giảm đau, kháng sinh, dịch truyền), 6-
các chăm sóc đặc biệt khác (tư thế BN, catheter và các ống dẫn lưu…).
Tuỳ thuộc vào tình trạng và tính chất của cuộc phẫu thuật, BN ngay sau mổ có thể được
chuyển về phòng săn sóc đặc biệt hay phòng hồi tỉnh.
Tiêu chuẩn tiếp nhận BN vào phòng săn sóc đặc biệt:
o BN còn đang được thông khí quản
o Huyết áp tâm thu dưới 90 mmHg
o Sau các phẫu thuật lớn (phẫu thuật tim, cắt phổi, phình động mạch chủ...)
Nội dung của việc chăm sóc BN trong phòng săn sóc đặc biệt:
o Đo khí máu động mạch hay độ bão hoà oxy máu động mạch (SpO2)
o Cai máy thở: giảm dần tần số của chế độ thông khí cưỡng bức (IMV) xuống còn
4 nhịp/phút. Nếu BN không có biểu hiện khó thở và SpO2 trên 95%, chuyển sang
chế độ thông khí hỗ trợ.
o Giảm dần nồng độ oxy trong khí thở xuống còn 0,4
60
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Hút đàm nhớt qua thông khí quản
o Nếu BN tự thở bình thường, nhịp thở 12-18 lần/phút, không có biểu hiện thiếu
oxy: rút thông khí quản.
o Nếu huyết áp dưới 90 mmHg, tìm và xử trí theo nguyên nhân
Tiêu chuẩn tiếp nhận BN vào phòng hồi tỉnh:
o BN đã được rút thông khí quản, tự thở và thở êm
o Phản xạ vùng hầu họng đã được khôi phục
o Huyết áp tâm thu trên hay bằng 90 mmHg
o Các ống dẫn lưu không còn chảy máu
Nội dung của việc chăm sóc BN trong phòng hồi tỉnh:
o Đo huyết áp, mạch, nhịp thở, thân nhiệt
o Đo độ bão hoà oxy (SpO2)
o Tiếp tục cho BN thở oxy qua thông mũi
o Đánh giá loại dịch đang truyền và tốc độ truyền dịch
o Kiểm tra vết mổ
o Kiểm tra số lượng và loại ống dẫn lưu
o Đánh giá số lượng và tính chất dịch qua ống dẫn lưu
o Đánh giá tri giác
o Quan sát phản xạ nuốt hay ho khạc
o Kiểm tra xem có cầu bàng quang
o Kiểm tra tư thế của BN và sự thoải mái của BN đối với tư thế đó
Vấn đề truyền dịch:
o Đối với các cuộc phẫu thuật không biến chứng, BN chưa ăn uống được và có sinh
hiệu ổn định, lượng dịch duy trì được tính toán theo công thức sau:
Vduy trì = Vnước tiểu + lượng nước mất qua phổi, qua da
Trung bình lượng dịch duy trì khoảng 1500 mL/24 giờ (25 mL/kg/24 giờ). Loại dịch
truyền được chọn lựa là Ringer-Glucose 5%.
o Nếu có mất dịch qua thông dạ dày, bồi hoàn bằng thể tích tương đương của dung
dịch NaCl 0,9%.
o Nếu có mất dịch qua ống dẫn lưu: : bồi hoàn bằng thể tích tương đương của dung
dịch Lactate-Ringer.
2.2-Chăm sóc BN trong phòng hậu phẫu:
Điều kiện để chuyển BN về phòng hậu phẫu:
o BN đã tỉnh táo hoàn toàn
o BN có thể tự đảm bảo một tư thế an toàn và thoải mái trên giường bệnh
o Huyết áp tâm thu lớn hơn hay bằng 100 mmHg
61
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
Tùy thuộc vào bệnh lý, phương pháp gây mê và phương pháp phẫu thuật mà các BN sẽ
được chăm sóc về mặt vận động khác nhau. Nếu phẫu thuật vùng bụng có gây mê toàn
thân, sau khi chuyển BN về phòng hậu phẫu, cho BN nằm nghỉ dưỡng ở tư thế Fowler.
Tư thế Fowler cũng thích hợp cho BN sau phẫu thuật lồng ngực.
Trừ một số trường hợp đặc biệt, BN sẽ được yêu cầu ngồi dậy vào buổi tối của ngày
phẫu thuật và đi lại vào ngày hôm sau. Sau 3-5 ngày sau mổ, BN sẽ đi lại bình thường.
Để ngăn ngừa biến chứng hô hấp có thể xảy ra sau mổ, cần thực hiện các biện pháp sau:
o Hạn chế việc nằm bất động kéo dài, đặc biệt nằm ngữa thẳng trên giường. Cần
thay đổi tư thế thường xuyên
o Tập thở sâu để tăng cường hoạt động cơ hoành
o Tập ho khạc
o Phế dung khuyến khích (hình 1)
o Tránh truyền quá nhiều dịch.
Hình 1- Phế dung khuyến khích: bệnh nhân
được khuyến khích hít sâu, sao cho quả bóng
được nâng lên tới một độ cao cho trước
Nếu không có chỉ định khác, thông tiểu được rút khi BN bắt đầu ngồi dậy.
Vấn đề ăn uống:
o Cho ăn khi BN tỉnh táo hoàn toàn và đường tiêu hoá bắt đầu hoạt động.
o Có nhu động ruột, BN đói bụng: cho uống dịch loãng. Tránh các chất sinh hơi
hay cần nhiều năng lượng để tiêu hoá (mỡ).
o Khi có trung tiện, cho BN ăn đặc dần với số lượng tăng dần.
2.3-Giảm đau sau mổ:
Giảm đau tốt sau mổ sẽ hạn chế được nguy cơ xảy ra các biến chứng sau mổ:
o Thiếu máu cơ tim, nhồi máu cơ tim
o Nhịp tim nhanh và rối loạn nhịp tim
o Chậm lành vết thương
o Xẹp phổi, viêm phổi
o Huyết khối tĩnh mạch
o Co thắt mạch máu ngoại biên
o Nhiễm toan chuyển hoá
62
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
Thuốc giảm đau thường được cho “dưới liều”, do thầy thuốc sợ xảy ra các tác dụng phụ,
do đó 50% BN không cảm thấy thoả mãn.
Mức độ đau và mức độ cần giảm đau sau mổ thay đổi, phụ thuộc vào:
o Tuổi tác (tuổi càng cao càng nên giảm liều thuốc giảm đau)
o Giới tính (nữ kém chịu đau hơn nam)
o Các bệnh lý nội khoa (nghiện rượu, ngộ độc, cường giáp...)
o Các trạng thái tâm lý (lo lắng, xúc động làm tăng nhu cầu cần giảm đau)
o Sự giáo dục BN trước phẫu thuật
o Mức độ nhạy đau của từng BN
o Quan trọng nhất là tính chất của cuộc phẫu thuật: các phẫu thuật lồng ngực và
vùng bụng trên rốn gây đau sau mổ nhiều nhất.
Các phương pháp giảm đau:
o Giảm đau qua đường uống
o Giảm đau qua đường tiêm bắp
o Giảm đau qua đường tĩnh mạch
o Giảm đau ngoài màng cứng
o Giảm đau bằng phong bế TK
o Giảm đau qua da và niêm mạc
2.3.1-Thuốc giảm đau gây nghiện:
Các loại thuốc giảm đau gây nghiện là lựa chọn đầu tiên để làm giảm đau BN hậu phẫu,
do có tác dụng giảm đau mạnh đồng thời có tác dụng ổn định về tâm lý.
Khi chỉ định các loại thuốc giảm đau gây nghiện cần chú ý đến các tác dụng phụ mà
chúng có thể gây cho BN:
o Ức chế hô hấp
o Ức chế hệ thần kinh trung ương
o Nôn ói
o Giảm nhu động ruột, có thể gây liệt ruột kéo dài
o Nếu sử dụng kéo dài, có thể dẫn đến hội chứng ngưng thuốc
Chống chỉ định sử dụng thuốc giảm đau gây nghiện ở BN bị chấn thương sọ não, BN
đang suy hô hấp, hội chứng bụng cấp chưa được chẩn đoán xác định.
Meperidin:
o Liều: 50-150 mg, uống hay TB, mỗi 2-3 giờ. Không dùng quá 600 mg/ngày và
không kéo dài quá 48 giờ.
o Ít gây co thắt đường mật và ruột non hơn morphine.
o Sử dụng kết hợp với hydroxyzine (25-100 mg TM mỗi 6 giờ) làm giảm nôn ói và
tăng hiệu quả giảm đau.
63
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Chất chuyển hoá của meperidine (normeperidine) làm tăng tính khích thích hệ
thần kinh trung ương, có thể dẫn đến động kinh.
o Không sử dụng meperidine cho BN đã sử dụng các thuốc ức chế monoamin
oxydase (IMAO) trước đó 2 tuần, BN có tiền căn động kinh, BN bị suy thận, suy
gan.
Pethidine (Dolargan):
o Liều: 25 mg uống x 2-3 lần/ngày, 50-100 mg TB x 2-3 lần/ngày. Nếu cần thiết,
có thể sử dụng pethidine qua đường tĩnh mạch.
Hydromorphone:
o Là một dẫn xuất mạnh của morphine.
o Liều: 2-4 mg uống mỗi 4-6 giờ, 1-2 mg TB hay TM mỗi 4-6 giờ, 3 mg cho mỗi
lần dùng qua đường toạ dược.
Methadone:
o Hiệu quả tốt khi sử dụng qua đường uống.
o Do có thời gian bán huỷ dài, có thể dùng methadone để ức chế triệu chứng của
hội chứng ngưng các loại thuốc giảm đau gây nghiện khác.
Oxycodone, propoxyphene và codein:
o Có tác dụng giảm đau yếu.
o Được sử dụng qua đường uống.
o Thường được sử dụng kết hợp với aspirin hay acetaminophene.
2.3.2-Tramadol:
o Có tác dụng giảm đau mạnh tương đương pethidine.
o Có tác dụng gây nghiện yếu.
o Không gây ức chế hô hấp và tim mạch.
o Ít tác dụng phụ.
o Cẩn thận khi chỉ định Tramadol trên BN sử dụng IMAOs.
2.3.3-Thuốc kháng viêm non-steroid (NSAID):
Thuốc Liều sử dụng (mg) cho người lớn/ngày Liếu tối đa (mg) cho người
lớn/ngày
Diclofenac (Voltarene) 50-75 (uống/TB) x 2 lần 150
Ibuprofen 200-400 (uống) x 4-6 lần 1200
Indomethacin 25 (uống) x 3 200
Ketoprofen 50-75 TB x 2-3 lần 300
Ketorolac 10 (uống) x 4, 15-60 (TB/TM) x 4 40 (uống, 120 (TB)
Naproxen 375 (uống) x 2, 750 (uống) x 1 1500
Piroxicam (Feldene) 10-20 (uống /TB) x 1 lần
Bảng 3- Một số NSAID được sử dụng phổ biến
Các loại thuốc NSAID (bảng 3) có tác dụng giảm đau nhẹ đến trung bình.
So với thuốc giảm đau gây nghiện, NSAID có ưu điểm là không ảnh hưởng đến huyết
động, không ức chế hô hấp, không làm ức chế sự tiêu thoát dạ dày và không làm giảm
nhu động ruột.
64
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
Tuy nhiên, do có tác động ức chế sự kết tập tiểu cầu, NSAID làm tăng nguy cơ chảy máu
từ các vết thương (phẫu thuật) hay vết loét (dạ dày-tá tràng).
Không sử dụng NSAID cho BN lớn tuổi hay cho trẻ em. Cẩn thận khi sử dụng NSAID
đối với BN bị suy gan hay suy thận
2.3.4-Acetaminophene:
Một số vấn đề cần chú ý khi chỉ định acetaminophene để giảm đau hậu phẫu:
o Acetaminophene có tác dụng giảm đau, hạ sốt nhưng không có tác dụng kháng
viêm.
o Acetaminophene không ảnh hưởng đến sự kết tập tiểu cầu, không làm tăng nguy
cơ chảy máu.
o Acetaminophene có độc tính trên gan. Liều 10-15g acetaminophene có thể dẫn
đến hoại tử gan.
o Liều sử dụng: 325-1000 mg mỗi 4-6 giờ. Liều tối đa: 4000 mg/ngày.
3-Chuẩn bị và chăm sóc BN trong các hoàn cảnh đặc biệt:
3.1-BN mắc bệnh tim mạch:
Tim mạch là một trong những cơ quan chịu nhiều sang chấn nhất khi tiến hành gây mê
và phẫu thuật. Thống kê cho thấy rằng biến chứng tim mạch xảy ra với tỉ lệ 1-10% BN
ngoại khoa. Nguy cơ nhồi máu cơ tim sau mổ ở BN có bệnh mạch vành sẽ tăng 10-50 lần
so với người không mắc bệnh mạch vành.
Các thuốc mê thể khí có tính ức chế đối với tế bào cơ tim. Khi bắt đầu tiến hành gây mê
toàn thân, cung lượng tim sẽ giảm 20-30%.
Động tác đặt nội khí quản sẽ làm tăng huyết áp toàn thân 10-15 mmHg.
Các thuốc sử dụng qua đường tĩnh mạch như fentanyl, sufentanil, alfentanil ít ức chế tế
bào cơ tim hơn các thuốc mê thể khí. Tuy nhiên, chúng lại có tác động gây dãn tĩnh
mạch, làm giảm tiền tải và giảm cung lượng tim. Những biến đổi này sẽ rõ hơn ở BN bị
suy tim ứ huyết.
Hơn nữa, các thuốc mê thể khí, và các thuốc mê qua đường tĩnh mạch cũng như các loại
thuốc dãn cơ làm tăng tính nhạy cảm của tế bào cơ tim đối với catecholamine, một chất
“đồng hành” với các sang chấn nói chung và sang chấn do phẫu thuật gây ra nói riêng.
Gây tê tuỷ sống và ngoài màng cứng gây dãn động và tĩnh mạch (do xung động giao cảm
bị ức chế), dẫn đến giảm cung lượng tim. Sự đổ đầy tĩnh mạch trước mổ (truyền nhiều
dịch với tốc độ nhanh) sẽ hạn chế bớt mức độ của sự biến đổi bất lợi này, tuy nhiên sau
mổ nguy cơ suy tim ứ huyết sẽ tăng 10-15%.
Không có sự khác biệt về biến chứng tim mạch giữa gây tê vùng (tuỷ sống, ngoài màng
cứng) với gây mê toàn thân. Sự kết hợp giữa gây mê toàn thân và tê ngoài màng cứng,
kết hợp với thuốc giảm đau sử dụng trong lúc phẫu thuật, sẽ hạn chế bớt mức độ tăng
hoạt của hệ thống giao cảm, làm giảm nhu cầu cần giảm đau và cải thiện tình trạng
thông khí sau mổ, rút ngắn thời gian BN phải nằm trong phòng chăm sóc đặc biệt.
3.1.1-Đánh giá nguy cơ:
Các yếu tố nguy cơ tim mạch được chia làm hai nhóm: nhóm các yếu tố có liên quan đến
BN (bảng 4) và nhóm các yếu tố có liên quan đến cuộc phẫu thuật.
Các yếu tố nguy cơ liên quan đến cuộc phẫu thuật:
65
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Phẫu thuật có nguy cơ cao (tỉ lệ tử vong phẫu thuật hay nhồi máu cơ tim > 5%):
phẫu thuật lớn được thực hiện trong cấp cứu, phẫu thuật trên động mạch chủ hay
mạch máu ngoại biên, phẫu thuật kéo dài và mất nhiều máu.
o Phẫu thuật có nguy cơ trung bình (tỉ lệ tử vong phẫu thuật hay nhồi máu cơ tim 1-
5%): các phẫu thuật ngực, bụng, chỉnh hình không biến chứng.
o Phẫu thuật có nguy cơ thấp (tỉ lệ tử vong phẫu thuật hay nhồi máu cơ tim 110
mmHg)
Bảng 4- Các yếu tố nguy cơ tim mạch có liên quan đến BN (theo ACC/AHA-American College of
Cardiology/American Heart Association)
3.1.2-Đánh giá chức năng tim mạch trước phẫu thuật:
Nhằm lượng giá chức năng của hệ tim mạch trước phẫu thuật, nhằm có biện pháp cải
thiện chức năng tim mạch và chọn lựa phương pháp vô cảm cũng như phương pháp phẫu
thuật thích hợp, một số xét nghiệm đánh giá chức năng tim mạch có thể được chỉ định
(bảng 5).
Chỉ định của các xét nghiệm đánh giá chức năng tim mạch::
o Nguy cơ tim mạch thấp trên BN có toàn trạng kém và nguy cơ phẫu thuật cao
o Nguy cơ tim mạch trung bình trên BN có toàn trạng kém hay nguy cơ phẫu thuật
cao
o Nguy cơ tim mạch cao
Siêu âm tim gắng sức với dobutamine: dobutamine, chất đồng vận receptor beta, làm
tăng nhịp tim và tăng co bóp tế bào cơ tim. Khi kết hợp siêu âm tim với sử dụng
dobutamine, các bất thường khu trú trên thành tim, thí dụ vùng bị thiếu máu, có thể được
phát hiện.
Có hiệu quả Ít có hiệu quả
Siêu âm tim gắng sức với dobutamine Thử nghiệm bằng vận động trên máy chạy bộ
Xạ hình tim với dipyridamole-thallium (Exercise treadmill testing)
X-quang động mạch vành ECG gắng sức
Bảng 5- Các phương pháp đánh giá chức năng tim mạch
Xạ hình tim với dipyridamole-thallium: dipyridamole, khi được tiêm truyền vào tĩnh
mạch, làm tăng lưu lượng máu động mạch vành 2-3 lần. Các tế bào cơ tim khoẻ mạnh
bắt giữ thallium 201, một chất đánh dấu nucleotide phóng xạ. Vì thế, sự chậm trễ trong
việc phân phối thallium ở một vùng nào đó của cơ tim sau khi tiêm dipyridamole-
thallium chứng tỏ vùng này bị thiếu máu.
X-quang động mạch vành được chỉ định sau khi siêu âm tim gắng sức với dobutamine
hay xạ hình tim với dipyridamole-thallium cho kết quả có vùng thiếu máu cơ tim. Trong
66
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
một số trường hợp, phẫu thuật bắc cầu động mạch vành có thể được thực hiện trước cuộc
phẫu thuật không phải tim mạch trên BN.
3.1.3-Chuẩn bị trước mổ và chăm sóc sau mổ:
Như trên đã trình bày, sang chấn do phẫu thuật gây ra là hậu quả của sự phóng thích
catecholamine. Tỉ số nhịp tim/huyết áp càng lớn, nguy cơ xảy ra biến chứng càng cao.
Vì thế, một số tác nhân có vai trò “bảo vệ tim” đã được đề xuất và tác nhân thuộc nhóm
ức chế beta (atenolol, bisoprolol) đã chứng minh hiệu quả rõ ràng trong việc làm giảm
nguy cơ xảy ra các biến chứng tim mạch sau mổ. Thống kê đã cho thấy atenolol làm
giảm 15% nguy cơ nhồi máu cơ tim, cơn đau thắt ngực không ổn định, suy tim ứ huyết
và tỉ lệ tử vong sau 6 tháng và sau 2 năm ở BN được phẫu thuật. Bisoprolol cũng cho kết
quả ngoạn mục tương tự.
Vai trò của các loại thuốc tim mạch khác (nitrate, digitalis…) chưa được nghiên cứu.
Trong thời gian hậu phẫu, giảm đau tốt với thuốc giảm đau thuộc nhóm gây nghiện là
yếu tố quan trọng thứ hai, sau tác nhân ức chế beta, giúp cải thiện tiên lượng tim mạch
của BN.
Giữ ấm sau mổ cũng có tác động tích cực.
3.2-BN mắc bệnh hô hấp:
Trong các biến chứng có thể xảy ra sau mổ, biến chứng hô hấp chiếm một tỉ lệ đáng kể.
Tỉ lệ xảy ra biến chứng hô hấp sau mổ thay đổi từ 5 đến 70%. Biến chứng hô hấp, nếu
xảy ra, có thể làm tăng thời gian nằm viện của BN từ 1-2 tuần.
Các biến chứng hô hấp có thể là suy hô hấp, xẹp phổi, nhiễm trùng hô hấp (viêm phổi,
viêm phế quản), thông khí nhân tạo kéo dài (BN không bỏ được máy thở), co thắt phế
quản, tình trạng nặng thêm của bệnh phổi có sẵn.
Các loại thuốc sử dụng trong quá trình gây mê có thể làm giảm đáp ứng của hệ hô hấp
đối với tình trạng thiếu oxy hay tình trạng ưu thán. Sự kết hợp thuốc mê và thuốc dãn cơ
làm giảm rõ rệt khả năng dự trữ chức năng của lồng ngực, dẫn đến giảm thể tích lồng
ngực. Sự giảm thể tích lồng ngực có thể gây xẹp phổi ở các vùng mà hoạt động hô hấp
bị hạn chế và quá trình xẹp phổi này có thể kéo dài 24 giờ sau mổ.
Phẫu thuật vùng ngực và bụng trên có thể gây giảm thể tích sống 50% và thể tích cặn
chức năng 30%. Nguyên nhân của sự giảm này là do rối loạn hoạt động của cơ hoành, do
đau đớn và do bất động sau mổ.
Sau cuộc phẫu thuật vùng bụng trên, BN vẫn duy trì thể tích phút bình thường, nhưng thể
tích sống giảm và nhịp thở tăng (kiểu thở nhanh nông). Kiểu thở này, cùng với tác động
còn lại của thuốc mê và thuốc ức chế hệ thần kinh trung ương sử dụng sau mổ, làm ức
chế phản xạ ho khạc và hoạt động của các tế bào lông chuyển của niêm mạc đường hô
hấp, có thể dẫn đến viêm phổi.
Một số yếu tố khác cũng làm tăng nguy cơ xảy ra biến chứng hô hấp sau mổ như rối loạn
điện giải (giảm kali, phosphate và can-xi huyết tương), BN nằm liệt giường, bệnh lý phổi
có sẵn (bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính…)
3.2.1-Đánh giá nguy cơ:
Yếu tố nguy cơ liên quan đến BN:
o Tuổi trên 80. Cần chú ý rằng tuổi tác, nếu là yếu tố độc lập, không có ảnh hưởng
đáng kể đến nguy cơ xảy ra biến chứng phẫu thuật.
67
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Béo phì
o Toàn trạng kém
o Thuốc lá: thuốc lá làm tăng nguy cơ xảy ra biến chứng phẫu thuật, ngay cả khi
BN không có bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính. Nguy cơ cao nhất khi BN hút thuốc
lá trong vòng hai tháng trước phẫu thuật. BN đã ngưng hút trên 6 tháng trước
phẫu thuật có nguy cơ tương đương người không hút thuốc.
o Bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính
o Bệnh suyễn
o Tình trạng ngưng thở khi ngũ
Yếu tố nguy cơ liên quan đến cuộc phẫu thuật:
o Tính chất của cuộc phẫu thuật: nguy cơ cao nhất thuộc về các phẫu thuật lồng
ngực, kế đó là phẫu thuật vùng bụng trên. Phẫu thuật cắt túi mật nội soi có nguy
cơ thấp hơn phẫu thuật vùng bụng trên.
o Cuộc mổ kéo dài trên 3-4 giờ
o Gây mê toàn thân
3.2.2-Đánh giá chức năng hô hấp trước phẫu thuật:
Các xét nghiệm đánh giá chức năng hô hấp trước mổ được chỉ định trong các trường hợp
sau:
o Tất cả BN được phẫu thuật cắt phổi
o BN, được phẫu thuật vùng ngực và bụng trên, có biểu hiện khó thở hay có tiền
căn hút thuốc lá
o BN, được phẫu thuật vùng bụng dưới, có biểu hiện khó thở hay có tiền căn hút
thuốc lá và cuộc mổ được dự trù sẽ phải kéo dài
o BN trên 60 tuổi
o BN đang hút thuốc lá
o BN đang có bệnh lý phổi
o BN đang có triệu chứng bất thường ở phổi, đặc biệt là ho có đàm và thở khò khè
trong vòng 5 ngày trước phẫu thuật.
Các phương pháp đánh giá chức năng hô hấp:
o X-quang ngực: ít có giá trị.
o Khí phế dung (spirometry). Nguy cơ xảy ra biến chứng hô hấp sau mổ sẽ tăng khi
kết quả khí phế dung cho thấy FEV1 và FVC nhỏ hơn 70% giá trị tiên đoán,
FEV1/FVC nhỏ hơn 65% giá trị tiên đoán. Nếu FEV1 dưới 1 lít, nguy cơ phẫu
thuật sẽ rất cao. Nếu FEV1 dưới 0,8 lít, BN không thể chịu đựng cuộc phẫu thuật
lớn.
o Khí máu động mạch: nguy cơ tăng khi PaCO2 trên 45 mmHg.
o Xạ hình phổi: được chỉ định khi FEV1 dưới 2 lít và BN chuẩn bị được cắt phổi.
3.2.3-Chuẩn bị trước mổ và chăm sóc sau mổ:
Trước mổ:
68
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Ngưng hút thuốc lá, tối thiểu 8 tuần trước phẫu thuật
o Phế dung khuyến khích hay tập vật lý trị liệu về hô hấp
o Chỉ định thích hợp các loại thuốc dãn phế quản
o Cho kháng sinh
Trong lúc mổ:
o Gây tê tuỷ sống được chọn lựa trước gây mê toàn thân
o Nếu gây mê toàn thân, việc sử dụng các loại thuốc dãn cơ có thời gian tác dụng
trung bình (vecuronium) được chọn lựa trước các loại thuốc dãn cơ có thời gian
tác dụng dài (pancuronium).
o BN có nguy cơ cao, thời gian phẫu thuật không nên kéo dài. Phẫu thuật nội soi
nên được chọn lựa trước các phẫu thuật mở vùng trên rốn.
Sau mổ:
o Giảm đau tốt
o Tập thở sâu, tập ho khạc
o Phế dung khuyến khích
o Thông khí nhân tạo với áp lực dương cách quãng có vai trò tương đương với tập
thở sâu hay phế dung khuyến khích, nhưng lại gây bất lợi cho BN phẫu thuật
(làm chướng bụng).
3.3-BN mắc bệnh gan mật:
BN mắc bệnh gan, khi được tiến hành phẫu thuật, sẽ có nguy cơ chảy máu, hôn mê gan
và thậm chí tử vong trong giai đoạn hậu phẫu.
Sự rối loạn chức năng của gan có ảnh hưởng đến hầu hết các hệ cơ quan trong cơ thể,
trong đó quan trọng nhất là hệ tim mạch, não, phổi và thận. Nguy cơ từ sự rối loạn thứ
phát các hệ cơ quan ngoài gan không kém phần quan trọng so với nguy cơ từ rối loạn
nguyên phát của gan.
3.3.1-Đánh giá nguy cơ:
Nguy cơ xảy ra các biến chứng và tử vong ở BN bị xơ gan tỉ lệ với mức độ suy tế bào
gan của BN đó. Ở BN xơ gan giai đoạn A (theo phân loại của Child-Pugh), tỉ lệ biến
chứng và tử vong sau phẫu thuật vùng bụng (phẫu thuật gan và phẫu thuật các tạng khác
ngoài gan) là 10%. Tỉ lệ này ở BN xơ gan giai đoạn B là 30% và giai đoạn C là 80% .
Khi tiến hành gây mê ở BN bị suy giảm chức năng gan, sự hấp thu, phân phối, chuyển
hoá và đào thải các loại thuốc được sử dụng trong quá trình gây mê (thuốc gây mê, thuốc
dãn cơ, thuốc giảm đau và an thần) bị ảnh hưởng. Một số loại thuốc gây mê (halothane,
enflurane) làm giảm lưu lượng máu động mạch gan. Halothane có độc tính trực tiếp đến
tế bào gan. Nguy cơ suy gan “sét đánh” khi sử dụng halothane sẽ xảy ra với tỉ lệ 1/6000-
35000.
Loại phẫu thuật là yếu tố quan trọng nhất quyết định đến tiên lượng của BN bị suy giảm
chức năng gan. Sự lôi kéo các tạng khi tiến hành phẫu thuật trong xoang bụng có thể gây
hạ huyết áp toàn thân do phản xạ và làm giảm lưu lượng máu đến gan. Đáp ứng tăng tiết
catecholamine thường bị suy giảm ở BN suy gan và do ảnh hưởng của thuốc mê. Cuộc
phẫu thuật càng mất nhiều máu, nguy cơ tổn thương gan do thiếu máu càng cao. Phẫu
thuật cấp cứu có nguy cơ gây tổn thương gan cao hơn phẫu thuật chương trình.
69
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
3.3.2-Chuẩn bị trước mổ và chăm sóc sau mổ:
Chống chỉ định phẫu thuật khi BN:
o Ở giai đoạn Child-Pugh C
o Suy gan cấp
o Suy gan mãn nặng
o Rối loạn đông máu nặng
o Rối loạn nặng chức năng của các cơ quan ngoài gan (suy thận cấp, suy hô hấp
cấp, bệnh lý cơ tim).
Chuẩn bị trước mổ:
o Chỉ định vitamine K và huyết tương tươi đông lạnh để phục hồi thời gian
prothrombin trở về giới hạn bình thường. Ở BN có thời gian prothrombin bình
thường nhưng có suy gan , vitamine K và huyết tương tươi đông lạnh cũng có ích
trong việc khôi phục hồi lại kho dự trữ các yếu tố đông máu của cơ thể.
o Truyền tiểu cầu để số lượng tiểu cầu trên 100.000/mm3.
o Giảm tối thiểu lượng dịch báng để tránh nguy cơ xảy ra bung thành bụng, hở
thành bụng và các vấn đề về hô hấp sau mổ.
o Dinh dưỡng hỗ trợ qua đường tĩnh mạch kết hợp tăng cường dinh dưỡng qua
đường miệng.
o Đánh giá chức năng thận để có biện pháp điều chỉnh thích hợp nếu có suy giảm
chức năng thận.
o Đánh giá và điều chỉnh các rối loạn về điện giải, đặc biệt là tình trạng giảm kali
huyết tương và nhiễm kiềm chuyển hoá
Khi gây mê:
o Isoflurane là loại thuốc mê được chọn lựa vì loại thuốc này làm tăng lượng máu
đến gan.
o Trong các loại thuốc dãn cơ, atracurium, do không phụ thuộcvào sự bài tiết qua
gan hay thận, thích hợp với BN bị suy gan.
o Các loại thuốc như morphine, meperidine, benzodiazepine, and barbiturate phải
được sử dụng hết sức cẩn thận vì chúng được chuyển hoá ở gan. Nói chung, liều
lượng của chúngnên được giảm 50%. Trong các loại thuốc giảm đau gây nghiện,
fentanyl là tác nhân được chọn lựa.
Khi tiến hành phẫu thuật:
o Hạn chế lôi kéo nhiều các tạng trong xoang bụng
o Cầm máu cẩn thận
o Kết thúc sớm cuộc mổ
o Việc truyền huyết tương giàu tiểu cầu có thể làm giảm nguy cơ xảy ra biến chứng
chảy máu trầm trọng.
Chăm sóc sau mổ:
o BN xơ gan, sau cuộc phẫu thuật kéo dài, có mất nhiều máu và tụt huyết áp trong
lúc phẫu thuật nên được lưu lại và được chăm sóc trong phòng săn sóc đặc biệt.
70
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
Cần chú ý đến các biểu hiện của suy gan như vàng mắt, rối loạn tri giác (bệnh lý
não) và báng bụng. Cẩn thận khi chỉ định các loại thuốc an thần và ức chế thần
kinh cơ trong lúc phẫu thuật. Các loại thuốc này nên được trung hoà sớm sau mổ.
Cẩn thận khi chỉ định các thuốc giảm đau gây nghiện trong giai đoạn sau mổ.
o Cần đánh giá sớm chức năng thận, bởi vì hội chứng gan thận có thể xảy ra, cũng
như sự chuyến dịch của các ngăn dịch sau mổ ở BN suy gan có thể dẫn đến suy
thận.
o Duy trì thời gian prothrombin trong giới hạn bình thường bằng vitamine K và
huyết tương tươi đông lạnh. Duy trì số lượng tiểu cầu trên giới hạn 100.000.
o Cho ăn sớm là một biện pháp làm cải thiện kết quả phẫu thuật ở BN xơ gan.
o Xét nghiệm điện giải đồ để chẩn đoán và xử trí các rối loạn về điện giải, đặc biệt
là giảm kali huyết tương và nhiễm kiềm chuyển hoá.
3.4-Hệ thần kinh:
Tai biến mạch máu não có thể xảy ra ở BN có tiền căn cao huyết áp, xơ vữa mạch máu
(đặc biệt BN có biểu hiện hẹp động mạch cảnh do xơ vữa).
Siêu âm Doppler động mạch cảnh được chỉ định khi:
o Nghe có tiếng thổi của động mạch cảnh
o BN có cơn thoáng thiếu máu não
o BN có bệnh lý mạch máu do xơ vữa.
Nếu động mạch cảnh hẹp trên 70%, phẫu thuật lột nội mạc động mạch cảnh có thể được
chỉ định để cải thiện lưu lượng máu não.
3.5-BN bị suy thận mãn:
3.5.1-Sinh lý bệnh và đánh giá nguy cơ:
Suy thận mãn được định nghĩa là sự suy giảm tốc độ lọc cầu thận. Nguyên nhân của suy
thận mãn có thể là tiểu đường, bệnh viêm cầu thận hay bệnh thận đa nang. Một tỉ lệ đáng
kể BN bị suy thận mãn có cao huyết áp, bệnh mạch vành và bệnh mạch máu ngoại biên,
bởi vì các yếu tố nguyên nhân của suy thận mãn cũng có thể là các yếu tố nguyên nhân
của các bệnh lý này.
BN bị suy thận mãn có thể ở một trong các giai đoạn sau: giai đoạn nhẹ (tốc độ lọc cầu
thận, GFR, bằng 60-89 mL/phút/1,73m2), giai đoạn trung bình (GFR bằng 30-59
mL/phút/1,73m2), giai đoạn nặng (GFR bằng 15-29 mL/phút/1,73m2) và giai đoạn cuối
(GFR nhỏ hơn 15 mL/phút/1,73m2). Thẩm phân lọc máu và thẩm phân phúc mạc thường
được bắt đầu khi GFR nhỏ hơn 15 mL/phút/1,73m2.
Ở BN bị suy thận mãn chuẩn bị cho cuộc mổ chương trình, các vấn đề sau đây có thể xảy
ra:
o Biến chứng của bệnh mạch vành (nhồi máu cơ tim)
o Cao huyết áp không kiểm soát
o Suy tim
o Loạn nhịp tim (rung nhĩ)
o Thiếu máu
71
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Giảm can-xi huyết tương (có thể gây cường cận giáp thứ phát)
o Giảm đào thải muối, nước và kali (gây tăng kali, nhiễm toan chuyển hoá, cao
huyết áp và phù)
o Rối loạn chức năng tiểu cầu (tăng nguy cơ chảy máu sau mổ)
Tác động của gây mê và phẫu thuật đối với BN bị suy thận mãn:
o Khi sử dụng các loại thuốc, sự giảm đào thải của chúng là cho chúng bị ứ lại
trong máu, gây độc cho thận và các tạng khác. Sự tích luỹ của normeperidine,
chất chuyển hoá của meperidine (Demerol) trong cơ thể có thể gây co giật. Các
thuốc ức chế thần kinh cơ có thể gây liệt cơ hô hấp kéo dài sau mổ.
Methoxyflurane and enflurane là các chất gây độc thận và nên tránh sử dụng cho
BN suy thận. Succinylcholine, một loại thuốc dãn cơ khử cực, có thể gây tăng
kali huyết tương (bảng 6).
o Khi phẫu thuật, các loại thuốc mê có thể làm giảm lưu lượng máu đến thận ở 50%
BN. Thao tác phẫu thuật có thể làm dập nát mô, gây phóng thích kali vào tuần
hoàn. Truyền máu hay dung dịch Lactate Riger có thể gây nhiễm toan chuyển
hoá. Sự phá huỷ cơ vân có thể dẫn đến tăng phosphate huyết tương và giảm can-
xi huyết tương.
Thuốc ức chế hệ thống renin-angiotensin-aldosterone:
o Ức chế tổng hợp renin: ức chế beta (metoprolol, atenolol), clonidine, methyldopa, thuốc
kháng viêm non-steroid (ibuprofen, naproxen), thuốc ức chế cyclooxygenase-2 (COX-2)
(celecoxib)
o Ức chế tổng hợp angiotensin II: thuốc ức chế men chuyển (losartan, candesartan)
o Ức chế tổng hợp aldosterone: thuốc ức chế receptor angiotensin II (losartan,
candesartan), heparin trọng lượng phân tử thấp (enoxaparin, nadroparin calcium),
thuốc ức chế miễn dịch (cyclosporin, tacrolimus)
o Ức chế receptor aldosterone: thuốc lợi tiểu tiết kiệm kali (spironolactone)
o Ức chế kênh K+/Na+ ở ống lượn xa: thuốc lợi tiểu tiết kiệm kali (triamterene,
amiloride), kháng sinh (trimethoprim/sulfamethoxazole, pentamidine)
Thuốc làm giải phóng K+ từ cơ: succinylcholine, haloperidol
Digoxin (quá liều)
Bảng 6- Các loại thuốc có thể gây tăng kali huyết tương
Các xét nghiệm cần được thực hiện trướcmột BN bị suy thận mãn:
o Công thức máu (đánh giá mức độ thiếu máu)
o Nồng độ sắt huyết thanh (để chẩn đoán phân biệt giữa thiếu máu do thiếu sắt hay
giảm tổng hợp erythropoietin)
o Điện giải đồ
o Tổng phân tích nước tiểu (phát hiện nhiễm trùng tiểu hay bệnh cầu thận đang
diễn tiến như hồng cầu, bạch cầu và các trụ của chúng).
o Điện tâm đồ (đánh giá rối loạn nhịp, rối loạn dẫn truyền, thiếu máu cơ tim)
o X-quang ngực thẳng (loại trừ quá tải nước hay các bệnh phổi đang diễn tiến)
o Các xét nghiệm khác: điện tâm đồ gắng sức, siêu âm tim, X-quang động mạch
vành…
3.5.2-Chuẩn bị trước mổ và chăm sóc sau mổ:
72
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
Việc chuẩn bị trước mổ cũng như chăm sóc sau mổ đòi hỏi phải có sự phối hợp giữa
phẫu thuật viên, bác sĩ tim mạch, bác sĩ thận học, bác sĩ gây mê hồi sức (và bác sĩ ghép
tạng, nếu BN đã được hay sắp sửa được ghép thận).
BN phải được đánh giá và chuẩn bị về tim mạch nếu có bất thường về tim mạch.
Đối với những BN có thể tích các ngăn dịch bình thường, không có các rối loạn điện giải
và không có xu hướng chảy máu, việc thẩm phân máu trước mổ không cần thiết.
Nếu chức năng tim bình thường, những BN phù toàn thân và phù phổi là hậu quả của
tình trạng quá tải nước. BN cần được điều trị bằng các loại thuốc lợi tiểu để trở về trạng
thái đẳng tích. Nếu BN không đáp ứng với thuốc lợi tiểu, thẩm phân máu nên được cân
nhắc đến.
Các tác nhân gây độc thận có thể làm cho chức năng thận suy giảm thêm. Đối với các
loại kháng sinh (aminoglycoside, acyclovir, amphotericin), thuốc an thần hay dãn cơ, cần
điều chỉnh liều hay sử dụng các thuốc khác thay thế. Nên tránh sử dụng thuốc kháng
viêm non-steroid, thuốc ức chế COX-2 cũng như các loại thuốc cản quang. Thuốc cản
quang có thể gây suy thận cấp do làm co thắt mạch máu thận và làm tổn thương tế bào
biểu mô ống thận. Nếu bắt buộc phải sử dụng thuốc cản quang, có thể giảm nguy cơ suy
thận cấp bằng cách cho BN uống acetylcysteine và truyền dịch (NaCl 0,45%). Không sử
dụng meperidine (Demerol) để giảm đau cho BN.
Các rối loạn về điện giải phải được điều chỉnh trước và sau mổ.
Nếu BN đang được thẩm phân định kỳ, thời điểm thẩm phân trước và sau mổ, cũng như
việc điều chỉnh các loại thuốc phải được lên kế hoạch cụ thể. Nếu thẩm phân máu, BN có
thể cần được thẩm phân trong vòng 24 giờ trước mổ để giảm thiểu nguy cơ quá tải nước,
tăng kali huyết tương và tình trạng chảy máu. Thẩm phân phúc mạc sẽ được chuyển
sang thẩm phân máu đối với BN chuẩn bị cho cuộc phẫu thuật vùng bụng, cho đến khi
vết mổ lành hoàn toàn.
Nếu BN được phẫu thuật cấp cúu, các đánh giá về tim mạch trước mổ có thể không cần
thiết nhưng bắt buộc phải được thực hiện sau mổ. Cần theo dõi điện tâm đồ liên tục và
xét nghiệm men tim thường xuyên để phát hiện thiếu máu/ nhồi máu cơ tim sau mổ (xem
thêm phần chuẩn bị hệ tim mạch). Nồng độ creatine-kinase (CK) có thể tăng ở BN bị suy
thận nhưng nồng độ CK-MB thì không. Vì thế, sự tăng CK-MB phản ánh tổn thương của
cơ tim. Cần nhớ rằng việc chẩn đoán nhồi máu cơ tim sau mổ, đặc biệt ở BN suy thận
mãn, không thể dựa đơn thuần vào một mà phải cả ba yếu tố phối hợp (lâm sàng, xét
nghiệm và ECG).
Khi chỉ định thuốc ức chế beta, cần cân nhắc đến lợi ích (giảm nguy cơ xảy ra biến
chứng tim mạch sau mổ) với bất lợi (tăng kali huyết tương) mà nó mang đến cho BN bị
suy thận mãn.
3.6-BN bị tiểu đường:
Bệnh tiểu đường ngày càng phổ biến và vì thế tỉ lệ BN ngoại khoa bị tiểu đường cũng
ngày càng tăng.
Tỉ lệ tử vong ở BN bị tiểu đường cao gấp 5 lần BN không bị tiểu đường. Nguyên nhân tử
vong chủ yếu do tổn thương các cơ quan tận.
BN ngoại khoa bị tiểu đường luôn đứng trước nguy cơ tăng đường huyết. Các sang chấn
do cuộc phẫu thuật gây ra sẽ làm tăng phóng thích cortison và catecholamine, trong khi
đó tác nhân “đối trọng” là insulin bị suy giảm tương đối (týp 2) hay tuyệt đối (týp 1). Các
73
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
loại thuốc mê thể khí cũng có tác động ức chế sự giải phóng insulin. Tuy nhiên, các
phương pháp vô cảm vùng không cải thiện tiên lượng hậu phẫu của BN tiểu đường.
Các biến chứng của BN tiểu đường được phẫu thuật chủ yếu liên quan đến nhiễm trùng
và bệnh lý mạch máu. Bệnh lý mạch máu ở BN tiểu đường bao gồm bệnh vi mạch (dẫn
đến bệnh lý thần kinh, bệnh lý thận và bệnh lý võng mạc) và bệnh mạch máu lớn (xơ vữa
mạch máu và các biến chứng của nó).
3.6.1-Thăm khám trước mổ BN tiểu đường:
Khi khai thác bệnh sử một BN tiểu đường, cần chú ý đến:
o Triệu chứng khát nhiều, tiểu nhiều, giảm sút thị lực
o Sở thích ăn uống, trạng thái toàn thân, mức độ vận động và cân nặng
o Chế độ điều trị hiện tại, bao gồm thuốc, chế độ ăn và chế độ theo dõi đường
huyết
o Tần suất, mức độ trầm trọng và nguyên nhân của các biến chứng (nhiễm keton,
hạ đường huyết)
o Tình trạng nhiễm trùng trước đó (da, bàn chân, răng, niệu dục…)
o Triệu chứng của bệnh lý mắt, thận, thần kinh mãn tính; tình trạng chức năng của
hệ tiêu hoá, bàng quang và sinh dục; tình trạng tim mạch, bàn chân, mạch máu
ngoại biên; tai biến mạch máu não.
o Các yếu tố nguy cơ của xơ vữa mạch máu, như hút thuốc lá, béo phì, rối loạn
chuyển hoá lipid, và yếu tố gia đình
o Trình độ học vấn, lối sống, điều kiện kinh tế…
Khi thăm khám lâm sàng, cần chú ý đến:
o Huyết áp, tình trạng hạ huyết áp tư thế
o Khám tim
o Khám khí đạo
o Khám bụng (gan to)
o Khám đáy mắt
o Khám mạch máu ngoại biên
o Khám thần kinh
o Khám bàn chân
o Khám da (vết chích insulin)
Các xét nghiệm cần được thực hiện:
o Đường huyết, HbA1C
o Lipid huyết tương (cholesterol, HDL cholesterol, triglycerides, LDL cholesterol)
o Chức năng gan (nếu có bất thường, đánh giá gan nhiễm mỡ và viêm gan)
o Tổng phân tích nước tiểu (ketone, protein, cặn lắng)
o Creatinin huyết thanh và tốc độ lọc cầu thận
o Điện giải đồ
74
NGOẠI KHOA LÂM SÀNG-2007
o Điện tâm đồ
3.6.2-Chuẩn bị trước mổ và chăm sóc sau mổ BN tiểu đường:
Quan trọng nhất là kiểm soát đường huyết ở giới hạn cho phép. Đối với HbA1c, mức độ
lý tưởng là dưới 6%.
Mục tiêu kiểm soát đường huyết sẽ thay đổi, phụ thuộc vào một số yếu tố, thí dụ như loại
phẫu thuật, tình trạng BN, tuổi tác và mức độ nhạy cảm với insulin (bảng 7).
Đối tượng Nồng độ đường huyết phấn đấu Giải thích
đạt được(mg/dL)
Phẫu thuật tổng quát Lúc đói: 90-126 Kết quả phẫu thuật tốt hơn,
Bất kỳ: < 180 giảm tỉ lệ nhiễm trùng
Phẫu thuật tim < 150 Giảm tỉ lệ tử vong, giảm tỉ lệ
nhiễm trùng vết mổ xương ức
BN nặng 80-110 Giảm tỉ lệ biến chứng và tử
vong, giảm thời gian nằm viện
BN bị bệnh lý thần kinh cấp < 110 Tỉ lệ tử vong cao hơn nếu
tính đường huyết khi nhập viện
trên 110 mg/dL
Bảng 7- Mục tiêu kiểm soát đường huyết ở BN tiểu đường chuẩn bị cho cuộc phẫu thuật (theo
Hiệp Hội Tiểu Đường Hoa Kỳ). Nhiều tiêu chuẩn chặt chẽ hơn đã được đề xuất, tuy nhiên nguy
cơ hạ đường huyết sẽ tăng và chi phí điều trị sẽ tăng nếu xảy ra biến chứng hạ đường huyết. Ở
BN đã có tiền căn nhiều lần bị hạ đường huyết hay hạ đường huyết mức độ trầm trọng, các tiêu
chuẩn sẽ được nới lỏng hơn. Một số đối tượng BN đặc biệt, thí dụ người già hay thai phụ, cần có
những cân nhắc riêng biệt. Nói chung, mục tiêu kiểm soát đường huyết có thể thay đổi tuỳ thuộc
vào từng cá nhân BN.
Trong giai đoạn chu phẫu, có rất nhiều yếu tố làm tăng đường huyết. Vì thế, theo dõi sát
và kiểm soát chặt chẽ đường huyết là yêu cầu cấp thiết. BN bị tiểu đường có thể sử dụng
thuốc hạ đường huyết uống trước cuộc mổ và sử dụng trở lại sau mổ. Tuy nhiên, các loại
thuốc hạ đường huyết uống có một số bất lợi khi sử dụng (bảng 8). Vì thế, insulin, dùng
qua đường tĩnh mạch, tác nhân hạ đường huyết cơ động nhất và dễ được hoá giải nhất,
được xem là lý tưởng đối với BN bị tiểu đường trong giai đoạn này.
Loại Thí dụ Bất lợi
Seretagogue Glyburide, glimepirideGây hạ đường huyết, tác động kéo dài, khó được
hoá giải
Biguanide Metformmin Nhiễm toan lactide, sử dụng cẩn thận đối với BN
suy gan, suy thận hay suy tim ứ huyết
Thiazolidinedione Rosiglitazone Làm tăng thể tích trong lòng mạch (có thể gây
suy tim ứ huyết), tác dụng chậm, khó được hoá
giải
Bảng 8- Các bất lợi của thuốc hạ đường huyết uống đối với BN ngoại khoa
BN bị tiểu đường týp 1 nên được sắp xếp mổ sớm và mổ ca đầu để hạn chế tối đa sự gián
đoạn chế độ điều trị tiểu đường. Tuỳ thuộc vào mức độ và thời gian phẫu thuật, BN có
thể được cho ½ liều insulin tác dụng dài sau đó được chuyển xuống phòng tiền mê với
một đường truyền dung dịch Glucose 5% và nồng độ glucose được theo dõi cho đến khi
phẫu thuật.
Để kiểm soát nồng độ glucose trong giới hạn 80-110 mg/dL, có thể thực hiện theo phác
đồ sau: đặt một đường truyền tĩnh mạch riêng biệt để truyền regular insulin (5-10 U cho
mỗi 50-100 mL dung dịch NaCl 0,9%). Tốc độ truyền insulin được xác định bởi công
thức sau: insulin (U/giờ) = glucose (mg/dL)/150. Bắt đầu truyền dung dịch Glucose khi
75
Copyright by webtailieu.net