Ch¬ng hai
CÊu tróc vµ chøc n¨ng cña lÔ héi truyÒn thèng
tró chø truyÒ thè
1. CÊu tróc cña LÔ héi truyÒn thèng.
tró truyÒ thè
1.1. CÊu tróc kh«ng gian
tró kh«
1.1.1. Kh«ng gian vËt chÊt- kh«ng gian x· héi
Kh« chÊ kh«
LÔ héi truyÒn thèng cña ngêi ViÖt chñ yÕu lµ diÔn ra trong kh«ng gian vËt
chÊt vµ x· héi lµng.
Tríc hÕt, vÒ ph¬ng diÖn x· héi häc, lµng lµ mét nhãm ®Þa vùc. §iÒu ®ã cã
nghÜa lµ: §iÒu kiÖn tiªn quyÕt cña nh÷ng ngêi muèn chung sèng víi nhau lµ hä
ph¶i cã cïng chung mét ®Þa vùc c tró vµ lµm ¨n sinh sèng. Cã lÏ thña ban ®Çu khai
hoang lËp lµng, ngêi ta cha thÓ cã mét ý thøc x· héi vÒ lµng nh ngµy nay, mµ
míi chØ cã ý thøc th©n téc. DÇn dµ, c¸c gia téc víi t c¸ch lµ nh÷ng l¸ng giÒng cña
nhau ®· cã thªm nhu cÇu liªn kÕt ®Ó tån t¹i vµ ph¸t triÓn nªn ranh giíi lµng, tríc
hÕt lµ ranh giíi vËt chÊt, ®· ®îc h×nh thµnh. Sau ®ã míi lµ nh÷ng ph¸t triÓn kh¸c vÒ
mÆt kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi vµ v¨n ho¸ céng ®ång. ChØ ®Õn lóc nµy kh«ng gian vËt
chÊt míi trë thµnh kh«ng gian x· héi, kh«ng gian t©m lý vµ kh«ng gian v¨n ho¸.
Trong x· héi n«ng nghiÖp cæ truyÒn cña ngêi ViÖt, lµng lµ ®¬n vÞ x· héi gèc,
lµ mét chØnh thÓ kinh tÕ, x· héi, v¨n ho¸ cÊp c¬ së cña níc. Nãi c¸ch kh¸c, lµng lµ
mét kÕt cÊu x· héi cã tÝnh céng ®ång cao: ngoµi céng ®ång l·nh thæ, lµng cßn lµ
mét céng ®ång chÝnh trÞ, kinh tÕ (tù cÊp tù tóc) vµ v¨n ho¸. Lµng t¹o ra quan hÖ
x· héi phøc hîp, néi t¹i ®Ó th¾t chÆt con ngêi c¸ thÓ, còng nh tõng nhãm x· héi
víi nhau, ®Ó t¹o thµnh mét søc m¹nh vËt chÊt còng nh tinh thÇn- søc m¹nh céng
®ång.
Cã thÓ nãi, trong x· héi n«ng nghiÖp cæ truyÒn cña ngêi ViÖt (tÝnh di ®éng
x· héi thÊp) th× lµng chÝnh lµ mét x· héi thu nhá. NhiÒu ngêi n«ng d©n , trong suèt
cuéc ®êi cña m×nh, kh«ng cã ®iÒu kiÖn ®Ó ®i xa h¬n luü tre cña lµng m×nh, th× lµng
chÝnh lµ hiÖn th©n cña c¸i x· héi lín mµ anh ta ®ang së thuéc. Theo thêi gian ý thøc
50
vÒ kh«ng gian vËt chÊt vµ x· héi lµng Êy ngµy cµng ®îc båi ®¾p: ý thøc vÒ m×nh vµ
ngêi kh¸c, ý thøc vÒ chóng ta vµ hä…lu«n ®îc ®Æt trong t¬ng quan víi bèi c¶nh
vËt chÊt cña c¸i lµng cô thÓ.
ChÝnh nh÷ng ý thøc x· héi Êy ®· båi ®¾p nªn nh÷ng hÖ thèng chuÈn mùc vµ gi¸
trÞ x· héi lµng. HÖ thèng chuÈn mùc gi¸ trÞ x· héi lµng kh«ng tån t¹i mét c¸ch tr×u
tîng mµ nã tån t¹i díi h×nh th¸i nh÷ng biÓu trng- tøc nh÷ng lo¹i h×nh v¨n ho¸.
§Õn lît nã, v¨n ho¸ l¹i cã t¸c dông cñng cè, ph¸t triÓn c¸c chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ
x· héi, vµ tÊt nhiªn lµ ý thøc vµ t©m lý x· héi cña tõng c¸ thÓ còng theo ®ã mµ ph¸t
triÓn.
C©u nãi d©n gian: “Trèng lµng nµo lµng Êy ®¸nh, Th¸nh lµng nµo lµng Êy thê”
lµ mét vÝ dô thÓ hiÖn kh¸ râ nguyªn lý trªn. Mçi lµng cña ngêi ViÖt ®Òu cã mét vÞ
th¸nh- biÓu tîng cao nhÊt vÒ sù hiÖn tån cña c¸i x· héi lµng- ®Ó t«n thê. Nãi theo
c¸ch lý gi¶i cña §urkhem th× viÖc t«n thê vÞ th¸nh nµy chÝnh lµ mét c¸ch lý tëng
ho¸ c¸i x· héi lµng, lµ sù ®Ò cao nh÷ng gi¸ trÞ x· héi ®ang hiÖn tån ë lµng.
Sù lý tëng ho¸ nµy ®îc d©n gian biÓu tîng ho¸ b»ng mét lo¹i h×nh v¨n ho¸
®Æc biÖt: §ã lµ lÔ héi. B»ng vµ th«ng qua lÔ héi, tÊt c¶ méi thµnh viªn trong céng
®ång lµng (tøc lµ tÊt c¶ nh÷ng ai sinh ra vµ lín lªn trªn ®Þa vùc lµng, cã cïng mét
®øc tin vµo vÞ th¸nh cña lµng, cïng tu©n thñ hÖ chuÈn mùc vµ gi¸ trÞ cña lµng, cã
chung ý thøc vµ t©m lý x· héi lµng) ®îc tham dù vµo viÖc bµy tá t×nh c¶m vµ ý thøc
céng ®ång vÒ c¸i x· héi lµng cña m×nh (mµ ë ®©y lµ ®èi víi vÞ th¸nh cña m×nh). Sù
tham dù nµy kh«ng chØ ®îc thÓ hiÖn ë nh÷ng ph¬ng diÖn tinh thÇn mµ cßn ë
nh÷ng ®ãng gãp søc lùc vµ vËt chÊt mét c¸ch tù nguyÖn. §iÒu ®ã cã nghÜa lµ: TÊt c¶
nh÷ng ai kh«ng ph¶i lµ thµnh viªn cña lµng th× dï hä cã ®i dù héi hä còng chØ lµ
nh÷ng kh¸n gi¶ thuÇn tuý mµ th«i: Hä sÏ kh«ng thÓ cã mét sù ®ång c¶m v¨n ho¸ víi
nh÷ng g× lÔ héi ®ang tr×nh ra, còng kh«ng cã bÊt kú mét nghi· vô hay quyÒn lîi nµo
liªn quan ®Õn vÞ th¸nh ®îc thê. V× thÕ trong ng«n ng÷ d©n gian th× thµnh viªn cña
c¸c lµng cã lÔ héi dïng tõ “më héi”, cßn nh÷ng ngêi kh¸c th× l¹i dïng tõ “xem
héi”.
Nh vËy, ®¹i ®a sè kh«ng gian vËt chÊt vµ kh«ng gian x· héi cña mét lÔ héi
cæ truyÒn lµ kh«ng gian lµng. Cô thÓ h¬n, lÔ héi ®îc tæ chøc bëi nh÷ng con ngêi
51
cña lµng, b»ng sù ®ãng gãp vÒ ngêi vµ cña bëi c¸c thµnh viªn trong lµng, cÇu cóng
còng v× lîi Ých cña toµn thÓ d©n lµng, léc th¸nh còng ®îc chia ®Òu cho lµng, vui
ch¬i còng dµnh cho tÊt c¶ mäi ngêi trong lµng…
Còng chÝnh tõ kh«ng gian lµng, mµ mét sè lÔ héi ®· ph¸t triÓn lªn thµnh
nh÷ng lÔ héi cã qui m« réng lín h¬n: lÔ héi vïng (nh lÔ héi lµng Giãng, LÔ héi
lµng MÔ Së,..), thËm chÝ lÔ héi quèc gia (nh lÔ héi ®Òn Hïng)1. Së dÜ nh vËy lµ
do kh«ng gian x· héi cña lÔ héi ®îc níi réng: C¸c vÞ th¸nh vèn tríc ®©y chØ lµ
biÓu tîng cho gi¸ trÞ cña mét céng ®ång lµng, ®· dÇn trë thµnh biÓu tîng cho
nh÷ng gi¸ trÞ cña c¶ mét vïng, thËm chÝ cho c¶ mét d©n téc, mét quèc gia. Sù lan
to¶ cña nh÷ng gi¸ trÞ x· héi Êy còng cã thÓ lµ sù vËn ®éng tù th©n, nhng ®a sè lµ do
t¸c ®éng cña nh÷ng yÕu tè chÝnh trÞ: Khi ®· h×nh thµnh quèc gia- d©n téc, nhµ níc
phong kiÕn ®· tuyÓn chän nh÷ng gi¸ trÞ x· héi phï hîp, cã lîi cho lîi Ých cña quèc
gia, d©n téc m×nh råi thÓ chÕ ho¸ chóng vµ phæ biÕn chóng réng kh¾p vµo ®êi sèng
x· héi. §iÒu ®ã gi¶i thÝch t¹i sao chóng ta l¹i cã nh÷ng lÔ héi truyÒn thèng rÊt quy
m« ®Ó suy t«n Hïng V¬ng nh lµ quèc tæ, Th¸nh Giãng, Hai Bµ Trng, TrÇn Hng
§¹o… nh lµ hiÖn th©n cña tinh thÇn chèng ngo¹i x©m.
V× vËy, cã thÓ nãi r»ng: Trong lÔ héi truyÒn thèng, ph¹m vi ¶nh hëng cña vÞ
th¸nh ®îc t«n thê sÏ quyÕt ®Þnh kh«ng gian x· héi cña lÔ héi Êy. §Õn lît nã, phËm
vi ¶nh hëng Êy l¹i chÞu t¸c ®éng trùc tiÕp bëi møc ®é tham gia cña nhµ níc
phong kiÕn. Cã thÓ nãi bªn c¹nh uy tÝn cña c¸c vÞ th¸nh, thÇn th× trong x· héi phong
1 Kh«ng gian cña lÔ héi kh«ng nhÊt thiÕt diÔn ra trong tõng ®Þa h¹t mét lµng, do d©n
lµng ®ã tham dù mµ cã khi lan ra hµng tæng nh héi Giãng tæ chøc vµo ngµy mång 9 th¸ng
4 ©m lÞch, bao gåm bèn lµng thuéc tæng Phï §æng lµ Phï §æng, Phï Dùc, §æng Viªn,
§æng Xuyªn. LÔ héi lµng §a Hoµ t«n thê Chö §ång Tö - Tiªn Dung xa do d©n cña 8 lµng
trong tæng MÔ Së tiÕn hµnh tæ chøc hµng n¨m vµo mïa xu©n, tõ 12 - 15 th¸ng 3 (©m lÞch).
Theo tôc lÖ ®Þa ph¬ng th× lµng MÔ Së lµ anh c¶, lµng §a Hoµ lµ ch¹ trëng, lµng Hoµng
Tr¹ch lµ em ót; cßn lµng Nh¹n Th¸p, lµng Phó ThÞ, lµng B»ng Nhµ vµ lµng Phó Tr¹ch ®Òu
cã b¸t h¬ng thê väng Thµnh hoµng cña lµng m×nh trong hËu cung lµng §a Hoµ. Hµng
phñ nh héi Lim (Hµ B¾c). C¸c lÔ héi vïng hay cßn gäi lµ liªn lµng thêng do c¸c lµng thê
chung mét vÞ thµnh hoµng nªn më héi kÕt ch¹ ®Ó ríc ngµi tõ lµng nµy sang lµng kia.
52
kiÕn vÞ th× ®Þa vÞ cña chñ tÕ trong buæi khai m¹c lÔ héi còng quyÕt ®Þnh quy m« to
hay võa cña lÔ héi Êy: Cã nh÷ng lÔ héi vua ®Ých th©n (hoÆc cö mét quan l¹i cao cÊp
lµm ®¹i diÖn cho m×nh) tíi dù- th× ®ã lµ nh÷ng lÔ héi cÊp quèc gia, cã nh÷ng lÔ héi
Vua uû quyÒn cho quan l¹i vïng ®Õn dù hoÆc lµm chñ tÕ th× ®ã lµ lÔ héi cÊp vïng.
Tuy nhiªn, vÒ thùc chÊt kh«ng gian vËt chÊt vÉn lµ kh«ng gian cña c¸i lµng cã
lÔ héi: Lùc lîng tæ chøc vµ tham gia vµo c¸c nghi lÔ vµ nghi tr×nh chÝnh cña lÔ héi
vÉn lµ ngêi cña lµng, hµnh tr×nh ®¸m ríc vÉn chØ diÔn ra ë trong ph¹m vi cña lµng,
t¸n léc còng chñ yÕu lµ cho ngêi trong lµng… Sù níi réng kh«ng gian vËt chÊt ë
®©y chñ yÕu lµ ë chç: Ngêi dù héi ®«ng h¬n (tõ c¸c lµng l©n cËn trong vïng hoÆc
tõ mäi miÒn cña tæ quèc vÒ tr¶y héi) kÌm theo ®ã lµ lÔ vËt vµ c«ng ®øc nhiÒu h¬n,
c¸c trß vui hoÆc thi ®Êu ®îc më réng cho c¶ kh¸ch thËp ph¬ng…
TÝnh chÊt ®ã cña kh«ng gian vËt chÊt ë nh÷ng lÔ héi truyÒn thèng cÊp vïng
vµ cÊp quèc gia ®· quyÕt ®Þnh: lµng gèc cã lÔ héi bao giê còng ®ãng vai trß chñ thÓ,
lu«n gi÷ vai trß chÝnh - vai trß trung t©m cña lÔ héi. VÝ dô:Trong lÔ héi Giãng lÔ héi
®îc tæ chøc chÝnh ë lµng Phï §æng hoÆc Phï Dùc, lÔ héi ®Òn Hïng th× lµng Cæ
TÝch lµ trung t©m, ë lÔ héi lµng §a Hoµ lÊy lµng §a Hoµ lµm trung t©m... [xem …]
1.1.2. Kh«ng gian thiªng:
Kh« thiª
Th¸nh, thÇn lµ ®èi tîng t«n thê, thiªng ho¸ cña céng ®ång lµng vµ ngêi ta
tiÕn hµnh lÔ héi còng kh«ng ngoµi môc ®Ých ®ã. Cã thÓ nãi, kh«ng cã c¸c vÞ th¸nh
thÇn th× kh«ng cã lÔ héi truyÒn thèng.
Trong t©m thøc cña ngêi ViÖt, thuyÕt hån linh chiÕm ®Þa vÞ chñ ®¹o. V× thÕ,
ngêi ViÖt quan niÖm r»ng: Linh hån cña c¸c vÞ th¸nh, thÇn cÇn ph¶i cã chç tró ngô
vµ chç ®ã lµ mét ®Þa ®iÓm thiªng.
Trong lÔ héi lµng, nh÷ng nghi lÔ, nghi tr×nh chñ chèt thêng ®îc tæ chøc tËp
trung ë ®Þa ®iÓm thiªng Êy. §Þa ®iÓm ®ã lµ mét kh«ng gian hÑp- h÷u h¹n: Cã thÓ lµ
kh«ng gian nh©n t¹o nh ®×nh, ®Òn, miÕu, chïa (trong ®ã ®×nh lµ kh«ng gian lÔ héi
phæ biÕn nhÊt), còng cã thÓ lµ kh«ng gian tù nhiªn nh gß, ®èng, b·i... 2
2 Theo sè liÖu thèng kª 223 lÔ héi tiªu biÓu ë ®ång b»ng B¾c Bé: cã 79 lÔ héi tæ chøc t¹i
®Òn, 39 lÔ héi tæ chøc t¹i chïa, 105 lÔ héi tæ chøc t¹i ®×nh. ViÖn v¨n ho¸ d©n gian: Kh¶o
s¸t thùc tr¹ng v¨n ho¸ lÔ héi truyÒn thèng cña ngêi ViÖt ë ®ång b»ng B¾c Bé trong x· héi
hiÖn nay Hµ Néi 1999.
53
§©y lµ nh÷ng ®Þa ®iÓm thiªng. T¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm nµy, c¸i thiªng ®îc hiÖn
tån, ®îc tri gi¸c bëi nh÷ng h×nh th¸i biÓu trng (nh kiÓu kiÕn tróc, tîng, ngai thê,
nghi vËt, nghi trîng vµ kÎ c¶ nh÷ng øng xö nghi lÔ). ChÝnh v× vËy cã thÓ gäi ®Þa
®iÓm nh thÕ lµ nh÷ng kh«ng gian thiªng cña lÔ héi.
LÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt phÇn lín ®îc tæ chøc t¹i ®×nh - trung t©m cña
sinh ho¹t lµng/ x·: Kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi vµ ®Æc biÖt lµ v¨n ho¸ t©m linh. mçi
lµng ViÖt cæ truyÒn ë ®ång b»ng B¾c Bé thêng ®Òu cã mét ng«i ®×nh. §×nh n»m ë
khu ®Êt ®Ñp vµ tèt lµnh nhÊt vµ còng lµ thiªng nhÊt.3 Nh×n chung ®×nh lµ biÓu tîng
cho mäi gi¸ trÞ trong cuéc sèng lµng x·.
Kh«ng gian cña ng«i ®×nh,(hay miÕu, ®Òn) trë nªn thiªng liªng v× tríc hÕt ®©y
lµ n¬i c¸c vÞ th¸nh, thÇn cña lµng ngù gi¸. Toan ¸nh ®· lý gi¶i sù linh thiªng Êy nh
sau:
TÝn ngìng thê cóng tæ tiªn lµ mét trong nh÷ng tÝn ngìng chñ ®¹o trong ®êi
sèng t©m linh cña ngêi ViÖt. ë trong nhµ, con ch¸u lËp tõ ®êng thê cóng tæ
tiªn, trong lµng x· d©n lµng thiÕt lËp nh÷ng ng«i ®×nh ®Ó thê phông Thµnh
hoµng. Con ch¸u ®èi víi tæ tiªn ra sao th× d©n lµng ®èi víi vÞ Thµnh hoµng
lµng nh vËy. §øc Thµnh hoµng thêng ngù t¹i ®×nh, chøng kiÕn ®êi sèng
cña d©n chóng cïng d©n chóng ghi nhí mäi kû niÖm cña lµng x·. LuËt lÖ thãi
tôc, ®¹o ®øc ®Òu ®îc ngµi duy tr×. Nh÷ng ngêi hiÒn l¬ng ®îc phï hé,
nh÷ng kÎ gian ¸c bÞ trõng ph¹t. D©n lµng nhÊt nhÊt tu©n theo luËt lÖ, v× t«n
träng luËt lµng nhng còng v× sî thÇn linh qu¶ ph¹t. C¸c vÞ h¬ng chøc trong
lµng, mçi khi muèn më héi hoÆc tæ chøc viÖc g× ®Òu cóng thÇn xin phÐp tríc.
3 Cho ®Õn ngµy nay, trong t©m thøc cña ngêi n«ng d©n, ng«i §×nh vÉn lu«n lµ c¸i g× ®ã
rÊt thiªng, hä thêng cã nh÷ng c©u chuyÖn truyÒn miÖng vÒ sù linh thiªng cña ng«i ®×nh
lµng m×nh. VÝ dô, d©n lµng Bå D¬ng- Ninh Giang- H¶i D¬ng lu«n nãi vÒ viÖc linh thiªng
cña ng«i ®×nh lµng m×nh: Cã mét qu¶ bom do m¸y bay Mü nÐm tróng ®×nh nhng kh«ng næ
®îc; HoÆc ë lµng Cùu §iÖn- VÜnh B¶o- H¶i Phßng, c©u truyÖn vÒ tªn ¨n trém ®å thê
trong miÕu thÇn ®· bÞ th¸nh vËt, kh«ng thÓ ®i ®îc vµ ®Ó d©n lµng ®Õn trãi cæ, hay ë lµng
Nh©n Mü- VÜnh B¶o- H¶i Phßng còng thÕ, c¸c cô kÓ r»ng, lÇn thø nhÊt x©y ®×nh kh«ng
®óng híng, ®óng chç, n¹n «n dÞch lµm nhiÒu ngêi lµng bÞ chÕt,khi di chuyÓn vµ x©y cÊt
®×nh lÇn thø hai, d©n lµng ®· nghe theo lêi cña mét vÞ quan. ¤ng Êy ®· nãi r»ng:”NÕu x©y
theo nh thÕ th× d©n lµng ta cã ®i lÝnh còng kh«ng ai bÞ chÕt”. Mét ®iÒu rÊt trïng hîp lµ
trong suèt hai cuéc kh¸ng chiÕn chèng Ph¸p vµ chèng Mü d©n lµng nµy ®i bé ®éi nhiÒu
nhng kh«ng ai bÞ hy sinh……
54
Thµnh hoµng ë ®©y chÝnh lµ vÞ chØ huy tèi cao kh«ng nh÷ng riªng vÒ phÇn
thiªng liªng mµ cßn cã thÓ nãi c¶ mét phÇn vÒ ®êi sèng thùc tÕ cña d©n lµng
n÷a. Ngµi ®· ®oµn kÕt d©n x·, vµ chÝnh sù ®oµn kÕt d©n x· lµ c¸i søc m¹nh vÒ
phÇn thùc tÕ cña Ngµi. [Toan ¸nh Phong tôc ViÖt Nam (thê cóng tæ tiªn)
Nxb KHXH 1991,trang 129 130].
Tuy nhiªn, d©n lµng sÏ kh«ng thÓ tri gi¸c ®îc vÞ thÇn ®ang ngù ë trong ng«i
®×nh nÕu kh«ng cã mét hÖ thèng nh÷ng nghi vËt, nghi trîng mang tÝnh biÓu tîng
cho sù thiªng liªng cña th¸nh, thÇn. NÕu nh thÕ , tÊt yÕu hä kh«ng thÓ cã ý niÖm vÒ
th× sù thiªng liªng Êy. VÒ mÆt v¨n ho¸ vËt thÓ, ng«i ®×nh d©n gian ®· ®îc tiªu
chuÈn ho¸ ho¸ b»ng hÖ thèng kiÕn tróc (néi ngo¹i thÊt) nh sau:
§×nh thêng chia lµm hai phÇn c¸ch biÖt: hËu cung (®×nh trong, néi ®iÖn), ®¹i
b¸i (®×nh ngoµi).
§×nh trong lµ chç th©m nghiªm, n¬i thê ®øc thµnh hoµng. Trong cïng lµ cung
cÊm n¬i an phông thÇn vÞ, ë ®©y thêng cã tîng hoÆc bµi vÞ cña ngµi ®Æt trong
long ngai hoÆc long kh¸m.
Tríc n¬i an phông thÇn vÞ cã bµn thê. Trªn bµn thê ngoµi c¸c ®å thê, tam sù,
ngò sù hoÆc thÊt sù b»ng ®ång, ®µi rîu, qu¶ trÇu.v.v. cßn cã hßm s¾t ®ùng s¾c
phong, kinh s¸ch vµ thÇn tÝch.
Tríc bµn thê vµ h¬ng ¸n lµ t¶, h÷u néi gian.
§Ó ng¨n bµn thê víi t¶, h÷u néi gian, hai bªn cã hai hµng tù khÝ gåm cê qu¹t,
tµn läng, ®å b¸t böu, ®å lç bé, ngùa hång, ngùa b¹ch hoÆc voi. GÇn n¬i cung
cÊm trong ®×nh, thêng ë hai bªn cã mét cê mét biÓn, gäi lµ cê vÝa, biÓn vÝa ®Ò
chøc tíc cña vÞ Thµnh hoµng. (xem chó thÝch phÇn nghi trîng)
§×nh ngoµi lµ phÇn ngoµi hËu cung cßn gäi lµ ®¹i b¸i chia lµm ba kho¶ng.
ChÝnh gi÷a lµ trung ®×nh lµm n¬i tÕ tù.
Trong cïng trung ®×nh vÒ phÝa hËu cung cã bµy thªm h¬ng ¸n víi ®å thê.
Tríc h¬ng ¸n nµy lµ n¬i hµnh lÔ khi tÕ tù. Cã tr¶i chiÕu, vµ trong lóc viÖc
lµng, c¸c ngêi cã ng«i thø cao cã thÓ ®îc ngåi n¬i ®©y. Cßn tuú tôc lÖ, cã
nhiÒu lµng, n¬i ®©y chØ dïng ®Ó lÔ b¸i, kh«ng ai ®îc phÐp ngåi.
Hai bªn trung ®×nh cßn cã hai d·y h¬ng ¸n kh¸c trªn cã ®Æt ®å lÔ cña d©n lµng
hoÆc cña kh¸ch thËp ph¬ng mang tíi lÔ thÇn.
PhÝa ngoµi hai d·y h¬ng ¸n nµy lµ T¶ gian vµ H÷u gian.
55
§©y lµ chç ngåi cña nh÷ng ngêi ng«i thø cßn kÐm, tuæi cha mÊy cao vµ d©n
lµng trong khi ®×nh ®¸m.
Nhµ ®¹i b¸i cßn ®îc gäi lµ nhµ tiÒn tÕ, v× mäi viÖc tÕ lÔ cö hµnh n¬i ®©y.
Ngoµi nhµ ®¹i b¸i lµ s©n ®×nh. Hai bªn s©n ®×nh lµ t¶ m¹c vµ h÷u m¹c, cßn gäi
lµ hai d·y muçng hoÆc gäi lµ nhµ lang. C¸c quan viªn söa so¹n mò ¸o vµo tÕ t¹i
hai muçng nµy, vµ khi lµng vµo ®¸m lín, ®©y còng dïng lµm chç ngåi cho d©n
lµng.(Toan ¸nh Phong tôc ViÖt Nam (thê cóng tæ tiªn) Nxb KHXH 1991 trang
134)
Ngoµi cïng lµ cöa tam quan, (nhiÒu häc gi¶ gäi cöa nµy lµ nghªnh m«n, cong ë
chïa míi gäi lµ tam quan) lµ c¸ch t«n nghiªm réng r·i, têng hoa cét trô, x©y
®¾p chung quanh. Hai bªn v¸ch têng, nhiÒu n¬i ®¾p con rång, con cäp, hoÆc
vÏ h×nh ®«i vâ tíng cÇm long ®ao, hoÆc vÏ voi, vÏ ngùa, hoÆc lµm voi ®¸ ®øng
®«i bªn, trªn ®Çu cét trô th× ®¾p con sÊu sµnh. (Phan KÕ BÝnh - ViÖt Nam phong
tôc dÉn theo Toan ¸nh Phong tôc ViÖt Nam (thê cóng tæ tiªn) Nxb KHXH
1991 trang 134)
Còng xin nãi thªm, theo ý kiÕn cña nhiÒu nhµ khoa häc, thêi B¾c thuéc tÝn
ngìng sïng b¸i, tëng niÖm c¸c anh hïng v¨n ho¸, khai s¸ng ®Êt níc nh L¹c
Long Qu©n, th¸nh T¶n Viªn (S¬n Tinh) vµ c¸c anh hïng cã c«ng chèng giÆc ngo¹i
x©m nh Th¸nh Giãng, Hai Bµ Trng, Bµ TriÖu, Lý B«n, TriÖu Quang Phôc, Phïng
Hng,...®· xuÊt hiÖn trong lÔ héi cæ truyÒn. Tuy nhiªn thêi k× nµy ng«i ®×nh cña
ngêi ViÖt cha xuÊt hiÖn, lÔ héi cæ truyÒn ®îc tæ chøc t¹i chïa vµ tÝn ngìng míi
nµy chØ lµ mét bé phËn nhá mµ th«i. §Õn thÕ kû XV, XVI ®Æc biÖt lµ tõ thÕ kû
XVII -khi tÝn ngìng thµnh hoµng ph¸t triÓn- kiÕn tróc ®×nh xuÊt hiÖn, lµ lóc mµ
kh«ng gian ®×nh trë thµnh trung t©m lÔ héi thay thÕ cho kh«ng gian cò - chïa.4 [ ]
4 Theo NguyÔn Xu©n KÝnh: “KiÕn tróc ®×nh lµng ë thÕ kû XVI cã ®×nh Lç H¹nh
(huyÖn HiÖp Hoµ, Hµ B¾c), ®×nh Thæ Hµ, (ViÖt Yªn, Hµ B¾c), ®×nh Phï Lu (Tõ S¬n, Hµ
B¾c), ®×nh T©y §»ng (Hµ T©y). Sang thÕ kû XVII, ®Æc biÖt ë nöa sau cña thÕ kû nµy, phong
trµo dùng ®×nh ®¹t ®Õn ®Ønh cao. Khi chiÕn tranh TrÞnh NguyÔn chÊm døt, c¸c lµng x· n«
nøc dùng ®×nh, lßng ngêi híng vÒ mét cuéc sèng thanh b×nh, æn ®Þnh, yªn vui. Nh÷ng tªn
gäi “Thä Khang §×nh”, “Hoµ L¹c §×nh”, “V¨n ThÞnh §×nh” ®· chøng tá ®iÒu ®ã. ë B¾c
56
LÔ héi cæ truyÒn cña ngêi ViÖt còng cßn ®îc tæ chøc t¹i nh÷ng ng«i ®Òn. So
víi chïa vµ ®×nh, ®Òn ®îc s¸ch vë ghi chÐp Ýt h¬n5.
Bé, thuéc ®Þa phËn Hµ B¾c, Hµ T©y, Hµ Nam Ninh, VÜnh Phó, H¶i Phßng cã nhiÒu ng«i
®×nh næi tiÕng. ë Hµ B¾c cã ®×nh Cao Thîng (huyÖn T©n Yªn), ®×nh Th¾ng (huyÖn HiÖp
Hoµ), ®×nh Phï L·o (huyÖn L¹ng Giang), ®×nh DiÒm; ë Hµ T©y cã ®×nh Chu QuyÕn (huyÖn
Qu¶ng Oai), ®×nh §«ng Lç (huyÖn øng Hoµ), ®×nh Hoµng X¸ (huyÖn øng Hoµ), ®×nh Liªn
HiÖp (huyÖn Quèc Oai), ®×nh Huy X¸ (huyÖn Mü §øc); ë Hµ Nam Ninh cã ®×nh H¬ng Léc
(huyÖn NghÜa Hng), ®×nh Trïng Thîng vµ ®×nh Trïng H¹ (huyÖn Gia ViÔn); ë VÜnh Phó
cã ®×nh Thæ Tang (huyÖn VÜnh L¹c), ®×nh L©u Thîng (thµnh Phè ViÖt Tr×), ®×nh §µo X¸
(huyÖn Tam Thµnh), ®×nh Xèm (huyÖn Phong Ch©u), ®×nh H¬ng Canh (huyÖn Tam §¶o),
®×nh Ngäc Canh vµ ®×nh Tiªn Hêng (huyÖn Tam ®¶o); ë H¶i Phßng cã ®×nh KiÕn B¸i
(huyÖn Thuû Nguyªn)...
ë thÕ kû XVIII, lÔ héi kh«ng nh÷ng ®îc tæ chøc ë c¸c ng«i ®×nh míi. ë Hµ B¾c, cã
§×nh B¶ng (huyÖn Tiªn S¬n), ë VÜnh Phó cã ®×nh Phó Mü (huyÖn Mª Linh); ë H¶i Hng cã
®×nh Th¹ch Lçi (huyÖn Mü V¨n), ®×nh Nh©n Lý (huyÖn Nam S¸ch); ë H¶i Phßng cã ®×nh
Hµng Kªnh...” (NguyÔn Xu©n KÝnh Ph¸c th¶o lÞch sö lÔ héi...)
5 ë thÕ kû XVII, ®Òn thê Lý B¸t §Õ (Hµ B¾c) ®îc x©y dùng l¹i vµo c¸c n¨m 1603 -
1604. N¬i ®©y thê mÑ vua Lý Th¸i Tæ vµ t¸m bµ hoµng hËu nhµ Lý. §Òn bµ chóa Môa ë
huyÖn Kim §éng (H¶i Hng) ®îc x©y dùng vµo thÕ kû XVII. ë huyÖn Hoa L (Ninh B×nh)
cã hai ®Òn thê §inh Tiªn Hoµng, mét thê Lª §¹i Hµnh. C¶ hai ®Òn ®Òu ®îc x©y dùng vµo
®Çu thÕ kû XVII vµ ®îc söa ch÷a, tu bæ ë nh÷ng thÕ kû sau ®ã.
ë Hµ Néi, ®Òn Qu¸n Th¸nh (cßn gäi lµ TrÊn Vò Qu¸n hoÆc ®Òn TrÊn Vò) n»m trong
côm ®Òn trÊn bèn ph¬ng do Lý Th¸i Tæ lËp nh»m dïng thÇn quyÒn thu phôc nh©n t©m:
®Òn B¹ch M· (phè Hµng Buåm) trÊn phÝa ®«ng, ®Òn Linh Lang trÊn phÝa t©y, ®Òn Cao
V¬ng (Kim Liªn) trÊn phÝa nam, cßn ®Òn TrÊn vò trÊn phÝa b¾c. ë thÕ kû XIX, dï c¸c triÒu
vua cã kh¸c nhau, chÝnh quyÒn phong kiÕn ®Òu tró träng söa sang ng«i ®Òn nµy.
ë Phó Thä, ®Òn Hïng lín h¬n c¶ vÒ qui m« x©y dùng vµ lu lîng ngêi trÈy héi.
§Òn Hïng lµ mét hÖ thèng kiÕn tróc thê c¸c vua Hïng. Khu di tÝch nµy ®îc x©y dùng qua
nhiÒu giai ®o¹n. Trong giai ®o¹n nguyªn s¬, n¬i ®©y lµ nh÷ng toµ miÕu cæ b»ng ®¸. Vµo
c¸c thÕ kû XI - XIV, ®Òn ®îc x©y dùng t¬ng ®èi qui m«. Vµo thÕ kû XV, ®Òn bÞ giÆc Minh
ph¸ huû. Vµo thêi hËu Lª, ®Òn ®îc kh«i phôc. Díi thêi NguyÔn, nh÷ng phÇn h n¸t cña
57
§Òn lµ mét n¬i thê tù c«ng céng ®îc dùng lªn ®Ó kû niÖm mét anh qu©n, mét
vÞ anh hïng hoÆc mét vÞ thÇn nµo ®ã cã c«ng víi d©n chóng.
§Òn thêng nhá h¬n ®×nh, kiÕn tróc còng t¬ng tù nh kiÕn tróc ®×nh, nghÜa lµ
còng chia ra hËu cung vµ nhµ ®¹i b¸i.
T¹i nhiÒu lµng, ngoµi vÞ Thµnh hoµng chÝnh thê t¹i ®×nh, cßn thê c¸c vÞ thÇn
kh¸c t¹i c¸c ®Òn.
Tãm l¹i, ®Òn còng nh ®×nh lµ n¬i cóng phóc thÇn. Theo c¸c cô truyÒn l¹i, ®Òn
thêng lµ chç quû thÇn an ngù cßn ®×nh chØ lµ n¬i thê väng, nghÜa lµ t¹i ®×nh cã
bµn thê, nhng chØ trong nh÷ng ngµy tuÇn tiÕt, vÞ thÇn linh míi gi¸ng l©m,
nh÷ng ngµy kh¸c ngµi l¹i vÒ ®Òn. §©y lµ nãi nh÷ng x· chØ thê mét vÞ phóc thÇn
lµm Thµnh hoµng, cßn nh÷ng x· ngoµi ®øc Thµnh hoµng ra thê thªm c¸c vÞ
thÇn kh¸c, ®èi víi mçi vÞ thÇn ®Òu ph¶i cã mét ng«i ®Òn riªng.
T¹i ®Òn kh«ng cã chç réng r·i ®Ó d©n lµng héi häp chØ ®ñ ®Ó n¬i hµnh lÔ, trong
nh÷ng nh÷ng dÞp tuÇn tiÕt sãc väng.
Thêng trong nh÷ng ngµy thÇn kþ, trong lµng cã më héi th× d©n lµng bao giê
còng tæ chøc lÔ ríc thÇn tõ ®Òn tíi ®×nh.
T¹i c¸c n¬i ®« thÞ tæ chøc thµnh phêng phè, Ýt n¬i cßn gi÷ l¹i ng«i ®×nh,
thêng chØ cã ®Òn nªn héi kû niÖm thÇn linh ®îc tæ chøc ngay t¹i ®Òn.
Chung quanh ®Òn còng nh chung quanh ®×nh thêng cã c©y cao bãng m¸t,
gåm c¸c c©y cæ thô nh ®a, si, sanh lµ nh÷ng lo¹i c©y quanh n¨m xanh tèt.
Kh«ng kÓ ë c¸c thµnh phè, t¹i n«ng th«n, ®Òn thêng ®îc x©y dùng còng nh
®×nh, ë nh÷ng n¬i c¸ch biÖt d©n chóng.
C¸ch xÕp ®Æt t¹i mét ng«i ®Òn còng t¬ng tù nh ®×nh... [Toan ¸nh Phong tôc
ViÖt Nam (thê cóng tæ tiªn) Nxb KHXH 1991trang 140].
®Òn ®îc x©y dùng l¹i. Héi ®Òn Hïng ®îc tæ chøc long träng tõ thêi Hång §øc (thÕ kû XV),
viÖc tÕ lÔ do nhµ níc chñ tr×. Vµo thêi NguyÔn, díi triÒu Minh M¹ng (1820 - 1840), héi
®Òn Hïng kh«ng nh÷ng kh«ng cßn gäi lµ héi lín mµ lÔ quèc tÕ còng b·i bá v× bµi vÞ ®îc
ríc vÒ thê ë miÕu LÞch §¹i §Õ V¬ng (HuÕ). §Õn triÒu Tù §øc (1848 - 1883), héi ®Òn
Hïng lÊy l¹i ®îc tÝnh toµn quèc, lÔ quèc tÕ ®îc phôc håi. Héi ®îc më vµo ngµy mång
mêi th¸ng ba. Nh©n d©n n« nøc vÒ dù héi víi ý nghÜa hµnh h¬ng vÒ céi nguån cña d©n
téc. (NguyÔn Xu©n KÝnh Ph¸c th¶o lÞch sö lÔ héi...tc VHDG sè 4/1991trang 44)
58
Ngêi ViÖt cßn cã nh÷ng lÔ héi ®îc tæ chøc t¹i chïa, thêng c¸c nhµ khoa
häc thêng gäi lµ héi chïa. Còng theo chøng minh cña nhiÒu nhµ khoa häc, héi
chïa xuÊt hiÖn ë níc ta tõ rÊt sím. PhËt gi¸o truyÒn vµo ViÖt Nam kho¶ng ®Çu
c«ng nguyªn, ngay tõ ®Çu PhËt gi¸o ®· dung hoµ hoÆc thay thÕ mét sè h¹t nh©n tÝn
ngìng trong c¸c héi lµng cò. ChÝnh tõ ®©y, xuÊt hiÖn héi chïa mµ tiªu biÓu nhÊt lµ
héi chïa D©u thÕ kû II tríc c«ng nguyªn (Hµ B¾c)6 [ ]
6 ThÕ kû XI ®Õn thÕ kû XIV lµ giai ®o¹n cùc thÞnh cña PhËt gi¸o, PhËt gi¸o ®îc t«n
thµnh quèc gi¸o bëi vËy lÔ héi chïa cµng ph¸t triÓn. Héi chïa kh«ng chØ cã mÆt ë nh÷ng
trung t©m PhËt gi¸o thêi B¾c thuéc nh Luy L©u (Hµ B¾c) mµ ®· lan ra kh¾p n¬i, vît khái
lu vùc s«ng Hång vµo ®Õn tËn Thanh Ho¸, NghÖ An... ë Hµ B¾c ngµy nay, lóc bÊy giê lÔ
héi ®îc më ë chïa D©u, chïa PhËt TÝch (V¹n Phóc Tù), chïa D¹m (ThÇn Quang Tù),
chïa VÜnh Phóc (Linh Quang Tù)... Trªn ®Þa phËn Hµ Néi ngµy nay, díi c¸c triÒu ®¹i Lý,
TrÇn, héi ®îc më ë chïa Khai Quèc (TrÊn Quèc), chïa C¸t Têng, chïa Mét Cét (Diªn
Hùu Tù, ë c¸c chµu Bµ TÊm (Sïng Phóc Tù, Linh Nh©n Tõ Phóc). Trªn ®Þa phËn Nam
Hµ lóc bÊy giê cã héi chïa Long §äi (Sïng ThiÖn Diªn Linh), chïa Phæ Minh... Trªn ®Þa
phËn Hµ T©y hiÖn nay, vµo thêi Lý, TrÇn, héi ®îc më ë chïa Bèi Khª, chïa ThÇy (Thiªn
Phóc Tù)...
Sang thÕ kû XV PhËt gi¸o mÊt vÞ trÝ lµ quèc gi¸o nhêng chç cho Nho gi¸o. LÔ héi cæ
truyÒn vÉn ®îc tæ chøc t¹i chïa nhng, kh«ng cßn rén rµng nh nh÷ng thÕ kû tríc. Sau
nhiÒu lÇn h¹n h¸n, nhµ vua ®· cho tæ chøc ríc phËt tõ chïa Ph¸p V©n (Hµ B¾c) vÒ chïa
B¸o Thiªn (Hµ Néi) ®Ó cÇu ma.
ThÕ kû XVI ®Õn thÕ kû XIX lÔ héi tiÕp tôc ®îc tæ chøc t¹i chïa Hµ, chïa H¬ng Canh,
chïa Cãi (VÜnh Phó), chïa Trµ Ph¬ng (H¶i Phßng), chïa Gi¸m (H¶i Hng), chïa ThÇy,
chïa H¬ng (Hµ T©y), chïa T©y Ph¬ng, chïa MÝa, chïa Kim Liªn (Hµ Néi), chïa Tr¨m
Gian, chïa Bót Th¸p (Hµ B¾c), chïa Keo Th¸i B×nh. Cã thÓ h×nh dung sù n« nøc h¸o høc
cña c¸c héi chïa qua viÖc nhµ nho Ph¹m QuÝ ThÝch (1760 - 1825) viÕt vÒ sù tù nguyÖn, hå
hëi ®ãng gãp tiÒn cña ®Ó x©y cÊt chïa, ®óc chu«ng kh¸nh: “ngêi ta kh«ng xem ngêi lµng
? TÝch luü ®Ó lµm giÇu, b«n ba ®Ó kiÕm tíc, mét trinh còng ch¼ng cho ai, nh÷ng khi nãi
bè thÝ th× nãi t«i bao nhiªu? ChØ sî ®øng sau ngêi. KÎ nghÌo bµng hoµng suèt ngµy, b÷a
sím cha biÕt b÷a chiÒu, mµ cã ai ®Õn quyªn th× còng vÐt tói më hßm cho ®îc ®ång tiÒn,
®Êu g¹o mµ kh«ng gÇn g¹i g× c¶”. (dÉn theo NguyÔn Xu©n KÝnh Ph¸c th¶o lÞch sö lÔ
héi...Tc VHDG sè 4/1991 trang 38-44)
59
LÔ héi cña ngêi ViÖt cßn ®îc tæ chøc t¹i nh÷ng ®Þa ®iÓm kh¸c nh: gß
®èng, bÕn b·i ngay c¹nh lµng nh héi Bµ §èng (Hµ B¾c), Bia Bµ (Hµ §«ng)…
Nh÷ng kh«ng gian thiªng nªu trªn lµ nh÷ng trung ®iÓm cña lÔ héi cæ truyÒn
cña ngêi ViÖt. §a phÇn, ®Õn ngµy giç cña vÞ th¸nh, thÇn ë n¬i nµo (ë ®×nh, miÕu,
®Òn hay chïa) th× d©n lµng lµm lÔ héi ë n¬i ®ã. Nhng còng cã lµng th× cø mçi lÇn
më héi th× tÊt c¶ c¸c thiÕt chÕ v¨n ho¸ t©m linh trong lµng ®Òu ®îc sö dông. Cã thÓ
lÔ héi ®îc tæ chøc chñ yÕu ë mét ®Þa ®iÓm hoÆc xuÊt ph¸t tõ mét ®iÓm cè ®Þnh
nhng sau ®ã sÏ lan to¶ ra c¸c kh«ng gian thiªng kh¸c:
- Ch¼ng h¹n ë lÔ héi §ång Kþ (ngµy nay cßn gäi lµ héi ph¸o §ång Kþ), tæ
chøc hµng n¨m tõ mång 3 ®Õn mång 7 th¸ng giªng ©m lÞch. Cao ®iÓm lµ
ngµy mång 4. LÔ héi diÔn ra t¹i ®ång thêi c¸c trung t©m sinh ho¹t v¨n ho¸
t©m linh, céng ®ång cña lµng (®×nh, chïa, ®Òn, miÕu)...[ ]
- Nh lÔ héi Dãng: kh«ng gian thiªng chÝnh cña héi Dãng lµ ë ®Òn thîng.
Tuy nhiªn kh«ng gian lÔ héi kh«ng bã hÑp t¹i ®ã mµ lan réng ra nhiÒu n¬i:
giÕng ®Òn mÉu, ®ªn mÉu…[]
Tãm l¹i, cÊu tróc kh«ng gian cña lÔ héi truyÒn thèng cña ngêi ViÖt bao gåm:
- Kh«ng gian thiªng nh ®×nh, miÕu, ®Òn, chïa- lµ nh÷ng n¬i mµ ®èi tîng
cña lÔ héi ®îc biÓu trng ho¸ ë ®ã, c¸c nghi lÔ träng t©m cña lÔ héi diÔn ra ë ®ã.
Cã thÓ vÝ kh«ng gian v¨n ho¸ nµy nh thái tõ: Sù m¹nh yÕu cña thái tõ nµy sÏ quyÕt
®Þnh ®é réng cña tõ trêng. Nãi c¸ch kh¸c , uy tÝn cña vÞ th¸nh, thÇn ®îc thê sÏ
quyÕt ®Þnh quy m«, ph¹m vi nhá hay lín cña lÔ héi (Mµ uy tÝn ®ã l¹i do tr×nh ®é
biÓu trng ho¸ c¸i linh thiªng- tøc lµ c¸i v¨n ho¸- cña ®Þa ®iÓm thê cóng ®ãng gãp
mét vai trß quan träng). Ta cã thÓ lÊy mét vµi vÝ dô: Phïng Hng- “Bè C¸i §¹i
V¬ng”- lµ mét nh©n vËt rÊt quan träng trong lÞch sö ViÖt Nam, nhng ®Òn thê «ng
ë S¬n T©y nhá, kh«ng khÝ thê cóng l¹nh lÏo, hÖ thèng nghi trîng, nghi vËt s¬
sµi…V× thÕ nã kh«ng g©y ®îc c¶m gi¸c linh thiªng cho kh¸ch thËp ph¬ng. Trong
khi ®ã, còng lµ t«n thê Phïng Hng, nhng do ®×nh lµng TriÒu Khóc ®îc nh©n d©n
ë ®ã ch¨m chót kü lìng h¬n (møc ®é biÓu tîng ho¸ trong kiÕn tróc vµ trang trÝ néi
thÊt cao h¬n) nªn d©n chóng c¶m thÊy ë ®©y thiªng h¬n vµ ®Õn dù lÔ héi ®«ng h¬n.
LÔ héi chïa H¬ng hay lÔ héi Yªn Tö së dÜ cã lîng l÷ kh¸ch rÊt lín còng cã thÓ
60
®îc gi¶i thÝch b»ng c¸ch nµy: B¶n th©n c¶nh ®Ñp kú vÜ, sù hiÓm trë, huyÒn bÝ cña tù
nhiªn nh÷ng n¬i nµy®· lµ biÓu tîng hiÓn nhiªn cña c¸i linh thiªng.
- Kh«ng gian vËt chÊt lµng: Lµ ph¹m vi thùc tÕ mµ lÔ héi diÔn ra. T¹i kh«ng
gian nµy (Lµng), c¸c nghi tr×nh, nghi lÔ cña lÔ héi ®îc thÓ hiÖn bëi chÝnh tÊt thÈy
nh÷ng thµnh viªn cña céng ®ång lµng: Tõ sù chuÈn bÞ vÒ mÆt vËt chÊt, tõ c«ng t¸c tæ
chøc cho ®Õn nh÷ng nghi lÔ quan träng nh tÕ lÔ, ríc s¸ch, cho ®Õn sù ¨n uèng vµ
vui ch¬i céng c¶m… ®Òu do chÝnh d©n lµng thùc hiÖn. §iÒu ®¸ng chó ý ë ®©y lµ: Hä
thùc hiÖn tÊt c¶ nh÷ng ®iÒu ®ã víi t©m lý cña ngêi trong cuéc- c¸c nhµ khoa häc
gäi ®ã lµ tÝnh tham dù [xem §inh Gia Kh¸nh chñ biªn- bµi cña mét TS ngêi
Singapore]
- Kh«ng gian x· héi: §©y lµ sù níi réng kh«ng gian cña c«ng chóng lÔ héi.
Ngoµi d©n c trong céng dång lµng cã lÔ héi, cã thªm rÊt nhiÒu ngêi tõ c¸c lµng
kh¸c, ®Þa ph¬ng kh¸c ®Õn dù héi vµ cÇu cóng vÞ th¸nh ë lµng cã lÔ héi. §é réng lín
cña c«ng chóng ®îc quyÕt ®Þnh bëi ®é linh thiªng cña vÞ th¸nh, thÇn ®îc t«n thê
vµ bëi c¶ møc ®é thÓ chÕ ho¸ cña nhµ níc phong kiÕn ®èi víi viÖc t«n thê Êy. V×
thÕ míi cã lÔ héi vïng, thËm chÝ quèc gia.
Nh vËy, cÊu tróc kh«ng gian cña lÔ héi truyÒn thèng lÊy h¹t nh©n lµ
kh«ng gian thiªng. §iÒu nµy phï hîp víi toµn bé ho¹t ®éng cña lÔ héi truyÒn thèng:
TÊt c¶ nh»m vµo viÖc “hÇu th¸nh”, nãi c¸ch kh¸c toµn bé hµnh ®éng lÔ héi ®Òu
mang tÝnh híng thÇn. Cã thÓ m« h×nh ho¸ kh«ng gian cña lÔ héi truyÒn thèng nh
sau:
§å h×nh 1:
Kh«ng gian x· héi
Kh«ng gian vËt chÊt- lµng
Kh«ng gian thiªng
61
1.2. CÊu tróc thêi gian:
tró thê
1.2.1. Thêi gian mang tÝnh chu kú
Thê
ë c¸c céng ®ång ngêi ViÖt, chu tr×nh vßng ®êi ®îc ®¸nh dÊu b»ng
c¸c lÔ, chu tr×nh vßng quay cña tù nhiªn ®îc ®¸nh dÊu b»ng c¸c tÕt (tiÕt), th× chu
tr×nh c©y trång l¹i ®îc ®¸nh dÊu b»ng mét lo¹i h×nh kh¸c- ®ã lµ lÔ héi. §a phÇn c¸c
lÔ héi lµng cæ nhÊt cña ngêi ViÖt lµ lÔ héi n«ng nghiÖp: Cho dï ®èi tîng thê cóng
lµ ai ®i ch¨ng n÷a th× môc ®Ých mµ céng ®ång lµng muèn trao göi ë lÔ héi hoÆc lµ lµ
c©ï cho mïa mµng tèt t¬i, hoÆc lµ t¹ ¬n trêi ®Êt ®· ban cho mét vô mïa béi thu.
DÇn dÇn, trong nh÷ng thêi kú lÞch sö gi÷ níc muén h¬n, xuÊt hiÖn nh÷ng lÔ héi
nh»m tëng nhí vµ suy t«n nh÷ng nh©n vËt lÞch sö ®· cã c«ng tr¹ng trong qóa tr×nh
chèng giÆc ngo¹i x©m b¶o vÖ céng ®ång. Nh÷ng lÔ héi nµy thêng ®îc tæ chøc hai
lÇn/ mét n¨m ( xu©n thu nhÞ kú) vµo ngµy ho¸, ngµy sinh cña c¸c vÞ th¸nh Êy hoÆc
ngµy hä cã nh÷ng c«ng tr¹ng næi bËt. Nhng vÒ sau nµy th× ngay c¶ nh÷ng lÔ héi
nµy còng cã nh÷ng biÕn dÞch vÒ thêi gian më héi: §a sè c¸c lµng tæ chøc lÔ héi quy
m« vµ trang träng trong kho¶ng thêi gian cña mïa xu©n, cßn lÔ héi mïa thu th×
kh«ng cßn ®îc tæ chøc linh ®×nh n÷a.
Theo nhiÒu sè liÖu thèng kª, chóng ta thÊy rÊt râ: Cø sau TÕt Nguyªn ®¸n- tøc
cø vµo mïa xu©n- nh©n d©n kh¾p c¸c lµng quª ngêi ViÖt ë ®ång b»ng B¾c Bé ®Òu
tng bõng më héi (Cã n¬i gäi lµ “vµo ®¸m” hay lµ tiÖc cÇu xu©n). Råi tiÕp ®ã lµ
mét sè lÔ héi diÔn ra lÎ tÎ cho ®Õn th¸ng 5, th¸ng 6. §Õn mïa thu th¸ng 8, th¸ng
mêi lÔ héi l¹i ®îc tæ chøc nhiÒu lªn ë mét sè n¬i7.
7LÊy vÝ dô thèng kª tõ ®Ò tµi cña Th¾ng lµm cho Hµ Néi “V¨n ho¸ phi vËt thÓ ë thñ
®« Hµ Néi”
62
Nh vËy, dï hai lÇn hay chØ mét lÇn trong n¨m th× thêi gian diÔn ra lÔ héi
truyÒn thèng cña ngêi ViÖt còng mang tÝnh chu kú: Tøc lµ sù quay trßn- lÆp l¹i cña
sù kiÖn. TÝnh chu kú cña lÔ héi trong x· héi n«ng nghiÖp phô thuéc vµo tÝnh chu kú
cña vßng s¶n xuÊt c©y trång vµ còng lµ vßng thêi tiÕt khÝ hËu trong kho¶ng thêi gian
mét n¨m. Nh×n díi gãc ®é x· héi häc, lÔ héi lµ mét h×nh thøc ho¹t ®éng rçi trong
thêi gian rçi ë cÊp ®é mïa vô (6 th¸ng) vµ cÊp ®é n¨m (12 th¸ng). Tõ vµi tr¨m
n¨m nay, d©n ta ®· s¶n xuÊt 2 vô/ mét n¨m: Cø thu ho¹ch xong vô mïa vµ cµy cÊy
xong vô chiªm l¹i ®Õn thu ho¹ch xong vô chiªm vµ cµy cÊy xong vô mïa. §Êy lµ
nh÷ng kho¶ng thêi gian mµ ngêi n«ng d©n kh«ng thÓ dån t©m trÝ vµ søc lùc còng
nh cña c¶i vµo nh÷ng ho¹t ®éng t©m linh hay héi hÌ ®×nh ®¸m. ChØ ë gi÷a hai vô
thu ho¹ch vµ cµy cÊy Êy ngêi n«ng d©n míi cã mét kho¸ng thêi gian rçi (thêi gian
n«ng nhµn: trong giai ®o¹n nµy, ngêi n«ng d©n chØ cßn ph¶i lµm mét sè c«ng viÖc
r¶i r¸c nh lµm cá, bá ph©n, gi÷ níc hay th¸o níc). Bªn c¹nh nh÷ng ho¹t ®éng rçi
cÊp c¸ nh©n, cÊp nhãm nh lµm nghÒ phô, d©n gian ®· s¸ng t¹o ra mét d¹ng ho¹t
®éng rçi cÊp céng ®ång lµ lÔ héi lµng. ChÝnh lo¹i h×nh v¨n ho¸ nµy ®· gióp cho cuéc
sèng cña ngêi n«ng d©n “ch©n lÊm tay bïn” quanh n¨m kia cã thªm søc sèng vµ
niÒm tin míi trong suèt qu¶ng thêi gian lao ®éng vÊt v¶ s¾p tíi. §iÒu nµy c¾t nghÜa
®îc: T¹i sao c¸c héi lµng thêng ®îc tá chøc vµo th¸ng giªng, hai, ba vµ vµo
th¸ng t¸m.
Còng ph¶i nãi thªm r»ng: VÒ ph¬ng diÖn kinh tÕ, nÒn kinh tÕ n«ng nghiÖp
cæ truyÒn cña ngêi ViÖt, víi n¨ng suÊt lao ®éng thÊp kÐm, l¹i lu«n bÞ phô thuéc vµo
thêi tiÕt, khÝ hËu tù nhiªn… nªn nÕu chu kú lÔ héi qu¸ mau th× ngêi d©n còng
kh«ng thÓ ®ñ n¨ng lùc kinh tÕ còng nh thêi gian vËt chÊt ®Ó tham gia. V× thÕ, ®¹i ®a
sè c¸c lµng, chu kú phæ biÕn nhÊt cña lÔ héi lµ mét n¨m / mét lÇn (vµ tèt nhÊt lµ vµo
mïa xu©n- mïa n«ng nhµn lý tëng nhÊt trong s¶n xuÊt n«ng nghiÖp ë níc ta).
1.2.2. Thêi gian x· héi
Thê
NhiÒu nhµ khoa häc cho r»ng, mïa lÔ héi cña ngêi ViÖt xa kia ®îc b¾t ®Çu
tõ lÔ héi mïa thu8. Cïng víi sù du nhËp cña lÞch ph¬ng B¾c vµ cña phong tôc ¨n tÕt
8 Mét sè nhµ khoa häc ®· chøng minh luËn ®iÓm nµy dùa vµo nh÷ng chøng cø sau:
- Trªn trèng ®ång §«ng S¬n cã h×nh ¶nh nh÷ng b«ng lau ®îc tr¹m kh¾c mµ nh÷ng
ngêi dù héi c¾m trªn ®Çu. Hoa lau lµ thø hoa chØ në ®Ñp vµo mïa thu.
63
nguyªn ®¸n , cïng víi sù cã mÆt ngµy cµng æn ®Þnh vµ cã hiÖu qu¶ cña lóa chiªm
t¨ng vô, thêi gian më héi lµng ®· chuyÓn dÇn tõ mïa thu sang mïa xu©n, héi xu©n
dÇn dÇn thay thÕ héi thu, nhng héi thu kh«ng mÊt h¼n, v× thÕ mµ c¶ hai héi cïng
tån t¹i (xu©n thu nhÞ kú) trong ®ã héi xu©n chiÕm sè lîng nhiÒu h¬n.
DÇn dµ, d©n ta ®· còng quen víi quan niÖm: TÕt nguyªn ®¸n (tÝnh theo lÞch
Tµu) ®ång nghi· víi sù khëi ®Çu n¨m míi- Mïa xu©n. Nh vËy, d©n ta ®· cã sù chÊp
nhËn c¸i thêi gian khëi ®Çu n¨m míi, khëi ®Çu mïa xu©n cña ngêi Tµu lµ thêi gian
n¨m míi, ®Çu xu©n cña ta- ®ã chÝnh lµ tÝnh x· héi cña thêi gian. (Chø thùc ra, ViÖt
Nam lµ mét níc ®«ng nam ¸, nªn theo lÞch cæ ë vïng nµy ngêi ta ®ãn tÕt n¨m
míi vµo mïa thu [xem Lª Nh Hoa chñ biªn, TÕt n¨m míi ë ViÖt Nam, NXB V¨n
ho¸ - Th«ng tin, H. 1999 ]). Ngµy nay, tÝnh x· héi ®ã cña thêi gian ®· trë thµnh mét
c¸i g× ®ã hiÓn nhiªn trong ý thøc vµ thËm chÝ trong c¶ tiÒm thøc cña ngêi ViÖt
®¬ng ®¹i.
Nhµ nghiªn cøu Tõ Chi ®· diÔn gi¶i t©m lý vµ ý thøc x· héi Êy nh
sau:
“Héi mïa xu©n lµ lÔ kÕt thóc mét chu kú n«ng nghiÖp cò ®Ó më mµn mét chu
kú míi. Díi con m¾t cña ngêi n«ng d©n ®· quen víi nhÞp ®iÖu ®Òu ®Æn “bèn
mïa xu©n l¹i thu qua” th× c¸i chu kú cò - míi nèi nhau Êy chØ cã thÓ lµ thêi
gian kh«ng ngõng quay vÒ chç cò ®Ó råi l¹i quay thªm vßng n÷a,...” (dÉn theo
- ë B¾c Bé cßn b¶o lu kh¸ nhiÒu héi mïa thu. VÜnh Phó cã héi lµng §µo X¸. Hµ B¾c
cã héi §»ng Kim. H¶i Phßng cã héi §å S¬n. H¶i Hng cã héi KiÕp B¹c. Hµ Nam Ninh cã
héi Cæ LÔ. Th¸i B×nh cã héi §ång B»ng, héi chïa Keo.
- Th tÞch Trung Quèc ®· tõng nãi vÒ ngêi ViÖt më héi vµo mïa thu.
S¸ch H¸n Th chÐp r»ng: Ngêi L¹c ViÖt ®Õn mïa thu th¸ng t¸m th× më héi, trai g¸i
giao duyªn, b»ng lßng th× lÊy nhau.
S¸ch Th¸i B×nh hoµn vò ký viÕt r»ng: ngêi L¹c ViÖt kh«ng biÕt TÕt, biÕt n¨m (theo
lÞch Trung Hoa), cø lÊy ngµy söu th¸ng t¸m lµm ngµy héi, giµ trÎ ®i chóc tông nhau, coi ®ã
lµ ngµy ®Çu n¨m.
Së dÜ héi ®îc më vµo mïa thu lµ v× thêi gian phï hîp víi thêi vô trång lóa mïa. VÒ thêi
tiÕt, khÝ hËu, lóc nµy thêng cã tr¨ng thanh giã m¸t, ngêi ta cã ®iÒu kiÖn ®Ó vui héi. Còng
trong thêi gian nµy hay cã b·o lôt. V× vËy ngêi vui ch¬i võa cÇu khÊn thÇn linh.(NguyÔn
Xu©n KÝnh: Ph¸c th¶o lÞch sñ lÔ héi cña ngêi ViÖt ë B¾c Bé, Tc v¨n ho¸ d©n gian sè 1
n¨m 1991, trang 38).
64
TrÇn Quèc Vîng vµ.. Mïa xu©n vµ phong tôc ViÖt Nam”, trang 147, NXB
V¨n Ho¸, 1976).
1.2.3. Thêi gian thiªng
Thê thiª
Nh trªn ®· nãi, LÔ héi truyÒn thèng cña ngêi ViÖt dï ®îc tæ chøc ®Ó tëng
nhí ®Õn vÞ th¸nh cña lµng m×nh - ngêi ®· cã c«ng gióp lµng, níc hay ®Ó ®¸nh dÊu
mét chu kú cña vßng c©y trång nµo th× còng ®Òu g¾n víi nh÷ng thêi ®iÓm ®¸ng ghi
nhí cña chu tr×nh thêi tiÕt- khÝ hËu. Mµ lÔ héi lµ mét h×nh thøc thÇn th¸nh ho¸, linh
thiªng ho¸ mét nh©n vËt hay mét sù kiÖn x· héi nµo ®ã, nªn thêi ®iÓm diÔn ra lÔ
héi còng ®îc d©n gian linh thiªng ho¸. V× thÕ còng rÊt dÔ hiÓu khi trong d©n gian
vÉn lu truyÒn nh÷ng c©u chuyÖn vÒ tÝnh thiªng cña th¬× gian më héi: VÝ dô, chuyÖn
n¨m nµo còng thÕ cø vµo ngµy thø hai cña lÔ héi chäi tr©u ë §å S¬n còng cã ma,
hay chuyÖn nh÷ng ¸ng m©y nh nh÷ng con rång tù nhiªn bay vÒ héi tô trªn ®Òn Lý
B¸t §Õ vµo ngµy héi… DÜ nhiªn, ®Ó thiªng ho¸ c¸i thêi gian Êy, ngêi ta ph¶i cã
mét tri thøc kh¸ ®Çy ®ñ vµ nhËn thøc v÷ng vµng vÒ tÝnh chu kú, tÝnh quy luËt cña
thêi tiÕt vµ khÝ hËu: Ngµy thiªng ®ã trïng víi vßng quay cña trêi ®Êt, vßng quay cña
thêi tiÕt.9
Trong c¸c x· héi mµ khi s¶n xuÊt n«ng nghiÖp cha ®ãng vai trß chÝnh yÕu,
nghÜa lµ sù sinh tån cña con ngêi cha dùa vµo sù s¶n xuÊt cña chÝnh m×nh,
cßn lÖ thuéc vµo s¶n phÈm tù nhiªn, th× tiÕt tÊu rçi mang nhiÒu tÝnh ngÉu nhiªn,
cha æn ®Þnh vÒ tÇn sè lÉn kho¶ng h¹n. §Õn c¸c x· héi n«ng nghiÖp, cïng víi
ph¸t minh lÞch ph¸p, ngêi ta dÇn n¾m v÷ng ®îc chu kú vµ chu tr×nh vËn ®éng
sinh lý cña cá c©y, thó vËt… vµ Êy còng lµ lóc c¸c ho¹t ®éng rçi ®îc æn ®Þnh
9 Cã thÓ dÉn mét vÝ dô kh¸c: Tríc vµ trong ngµy héi Dãng, ngêi ta håi hép ®ãn chê nh÷ng lùc
lîng ®ã “vÒ h¸i cµ”, ngêi ta “cóng cç chay” nghÜa lµ “c¬m cµ” cho «ng §æng, ngêi ta c¾m “que b«ng cµ”
®Ó “gi÷ lÊy cµ” kÎo «ng §æng h¸i mÊt,v.v. Còng trong nh÷ng ngµy ®ã, nh÷ng ngµy ®ã, nh÷ng ngµy cuèi xu©n
sang hÌ (th¸ng ba vµ ®Çu th¸ng t ©m lÞch), sÊm, chíp, m©y, ma, giã ph¶i vÒ cïng ¤ng §æng - ngêi ta tin
nh vËy - vµ qu¶ cã thùc, v× thêi tiÕt tù nhiªn cuèi th¸ng ba ®Çu th¸ng t ©m lÞch lµ nh vËy qua bao ®êi
®· cho ngêi ta mét kinh nghiÖm thùc tiÔn råi “sÊm ra cµ træ” ®· thµnh tôc ng÷. NÕu nh÷ng c¸i ®ã kh«ng “vÒ”,
tøc lµ nghÞch, d©n lµm ¨n sÏ sói quÈy. Râ rµng ®©y lµ kÕt qu¶ cña mét qu¸ tr×nh tÝch tô tri thøc vÒ tù nhiªn
cña d©n gian:
65
vÒ tiÕt tÊu ®¹i thÓ. Mét mÆt kh¸c, sù ®Þnh c, sù ph¸t triÓn d©n sè, sù chñ ®éng
nguån l¬ng thùc, thùc phÈm vµ c¸c vËt phÈm nhu yÕu kh¸c, sù tÝch luü kiÕn
thøc, t tëng vµ tri thøc lµm…®· lµm ®iÒu kiÖn c¬ b¶n cho sù ph¸t triÓn c¸c
ho¹t ®éng trong th× giê rçi, ®ã lµ c¸c h×nh thøc v¨n ho¸. [DVChóc, x· héi häc
v¨n ho¸ , tr.237- 238]
Tr¶i qua nhiÒu lÇn lÔ héi, dÇn dÇn trong ý thøc vµ tiÒm thøc cña c¸c thµnh viªn
trong lµng ®· h×nh thµnh mét h×nh ¶nh thiªng cña thêi gian më héi. ý thøc chung
cña d©n lµng ®· trë thµnh ý thøc x· héi- tøc ý thøc ®ã ®· tån t¹i kh¸ch quan: Ngµy
tæ chøc lÔ héi lµ ngµy thiªng.
Ngoµi ra, trong c¸c ngµy lÔ héi, ý thøc vÒ giê thiªng còng ®îc d©n lµng thÓ
hiÖn kh¸ râ trong c¸ch chän giê ®Ó thùc hiÖn nh÷ng nghi lÔ chÝnh (tÕ lÔ, ríc níc,
ríc thÇn), ®Æc biÖt lµ giê ®Ó ngêi ta tiÕn hµnh nh÷ng tôc hÌm (Cã thÓ nãi , ®èi víi
nh÷ng lµng cã tôc hÌm th× giê diÔn ra tôc hÌm mang tÝnh cæ truyÒn, bÊt di bÊt dÞch
vµ rÊt thiªng)
Nh vËy, ý thøc vÒ c¸i thiªng ®îc h×nh thµnh lµ do nh÷ng t¸c ®éng kh¸ch
quan vµ c¶ chñ quan ®Õn t©m lý, ®Õn phÇn ý thøc lÉn v« thøc cña con ngêi. Chóng
t«i sÏ tr×nh bµy kü h¬n vÒ vÊn ®Ì nµy ë môc tiÕp theo (2.1.3.)
1.3. CÊu tróc t©m lý
tró
§èi tîng mµ chóng t«i chän ®Ó ph©n tÝch t©m lý ë ®©y kh«ng ph¶i lµ tÊt c¶
nh÷ng ngêi ®Õn dù héi (mµ cã ngêi gäi lµ c«ng chóng héi) mµ lµ mét ®èi tîng
h÷u h¹n vµ x¸c ®Þnh h¬n: Toµn bé d©n cña lµng cã lÔ héi.
Nh ë môc 1.1. chóng t«i ®· nãi, dï mét lÔ héi truyÒn thèng nµo ®ã ®îc tæ
chøc ë quy m« cÊp vïng hay cÊp quèc gia ®i ch¨ng n÷a th× trªn thùc tÕ nã còng vÉn
lµ mét lÔ héi lµng. D©n lµng cã lÔ héi vÉn ®ãng vai trß chñ thÓ, chñ ®¹o, lµ h¹t nh©n
cña lÔ héi Êy.
Khi mét lµng më lÔ héi- ý lµ khi d©n lµng béc lé mét c¸ch th¨ng hoa tÊt c¶
nh÷ng g× hä ®· tÝch luü, dån chøa trong nhiÒu ph¬ng diÖn kh¸c nhau cña cuéc sèng
66
thêng nhËt. ChØ riªng ë ph¬ng diÖn t©m lý th«i ta còng thÊy ®ã lµ mét cÊu tróc rÊt
phøc t¹p, nhiÒu chiÒu c¹nh: Mét con ngêi cô thÓ dÜ nhiªn hä ph¶i cã nh÷ng chiÒu
kÝch cña t©m lý chñ quan c¸ thÓ, cã nh÷ng Èn chøa s©u kÝn v« thøc, nhng mçi mét
con ngêi ®Êy l¹i lµ mét thµnh viªn trong mét nhãm x· héi nhÊt ®Þnh (gia ®×nh, hä
téc, phe gi¸p, ®ång niªn, ®ång häc, giíi tÝnh…) vµ trªn hÕt hä l¹i lµ thµnh viªn cña
céng ®ång lµng. §Ó ph©n tÝch cÊu tróc t©m lý cña hä, Ýt nhÊt chóng ta cÇn ph¶i
ph©n tÝch nh÷ng thµnh tè t©m lý sau:
1.3.1. ý thøc vµ t©m lý tËp thÓ
thø thÓ
Nhê cã mét nÒn v¨n ho¸ chung cïng víi kh¶ n¨ng trao ®æi vµ truyÒn thô l¹i
mµ con ngêi h×nh thµnh ®îc ý thøc chung vÒ nh÷ng gi¸ trÞ cña céng ®ång- nh÷ng
gi¸ trÞ kh«ng chØ cña nh÷ng nh÷ng ngêi ®ang sèng mµ cßn cña nh÷ng thÕ hÖ ®· qua.
ý thøc tËp thÓ ®ã nh lµ di s¶n mµ céng ®ång ®Ó l¹i cho nh÷ng thÕ hÖ cßn cha ra
®êi.
ý thøc vµ t©m lý tËp thÓ rÊt ®Æc trng cña ngêi ViÖt lµ ý thøc vµ t©m lý “lµng
ta”. Ngµn ®êi tô c thµnh lµng, ngay ë trong cuéc sèng ®êi thêng, ngêi ViÖt
®· h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn ý thøc vµ t©m lý tËp thÓ vÒ c¸i lµng cña m×nh: “Lµng ta”
bao giê còng ®îc ngêi d©n ®¸nh gi¸ mét c¸ch kh¸ chñ quan lµ “nhÊt”. ý thøc vµ
t©m lý tËp thÓ ®ã lu«n ®îc thÓ hiÖn trong lêi ¨n tiÕng nãi, trong hµnh vi ®êi thêng
cña hä. ThËt vËy, chóng ta hiÕm khi thÊy mét ngêi n«ng d©n ViÖt nµo ®ã khi tiÕp
xóc víi ngêi ngoµi lµng l¹i nãi kh«ng tèt vÒ ngêi lµng m×nh, vÒ lµng m×nh; Trong
hµnh vi, ta còng hiÕm thÊy mét ngêi nµo ®ã l¹i thê ¬ khi ®Þa giíi hay nh÷ng chèn
linh thiªng cña lµng m×nh bÞ ngêi lµng kh¸c ®e do¹; hoÆc t©m lý tËp thÓ nµy ®îc
thÓ hiÖn rÊt râ trong mét cuéc tranh ®ua , thi ®ua nµo ®Êy (VÝ dô, trong mét trËn ®Êu
thÓ thao gi÷a hai lµng ch¼ng h¹n, ngêi lµng nµo sÏ cæ vò cho ®éi lµng Êy, hä vui
mõng nÕu ®éi lµng hä th¾ng, ngîc l¹i hä sÏ rÊt buån, thËm chÝ cay có khi ®éi cña
lµng hä bÞ thua. Hay nh ngµy nay, trong phong trµo thi ®ua x©y dùng lµng v¨n ho¸,
kh«ng lµng nµo muèn lµng m×nh l¹i kh«ng ®îc nhËn danh hiÖu Êy, v× thÕ phong
trµo nµy ®îc sù ñng hé mét c¸ch rÊt tù gi¸c cña nh©n d©n).
T©m lý vµ ý thøc tËp thÓ nµy ®îc biÓu lé ®Æc biÖt râ ë trong c¸c lÔ héi truyÒn
thèng:
67
- Cã mét ý thøc chung vÒ tÝnh ®éc lËp cña lµng m×nh. C©u thµnh ng÷ “ Trèng
lµng nµo lµng Êy ®¸nh, Th¸nh lµng nµo lµng Êy thê” lµ minh chøng vÒ ý thøc nµy. Tõ
®ã, ý thøc vµ t©m lý chung vÒ sù hiÖn diÖn mét c¸ch ®¸ng tù hµo vÒ c¸i lµng cña
m×nh- mµ hiÖn th©n tinh thÇn lµ vÞ th¸nh cña lµng- dîc cñng cè vµ ph¸t triÓn. Thêi
kú nhµ níc phong kiÕn ViÖt nam ®· ph¸t triÓn, nhiÒu thµnh hoµng lµng do “lý lÞch
kÐm” kh«ng ®îc nhµ vua ban cho s¾c phong, d©n c¸c lµng Êy ®· t×m mäi c¸ch ®Ó
hîp thøc ho¸ vÞ th¸nh cña lµng m×nh ( vÝ dô hä d¸n cho c¸c vÞ ®ã nh÷ng c¸i nh·n lµ
nh÷ng vÞ nh©n thÇn cã c«ng víi níc10), hoÆc ngµy nay nhiÒu lµng kh«ng thõa nhËn
viÑc th¸nh lµng m×nh l¹i cã nguån gèc hµ tiÖn nh thÇn g¾p ph©n hay d©m thÇn, (®Æc
biÖt hä c¶m thÊy m×nh bÞ xóc ph¹m nÕu ai ®ã nãi vÒ vÞ th¸nh cña hä nh vËy).
- Cã ý thøc chung vÒ sù linh thiªng cña vÞ th¸nh ®îc t«n thê. ý thøc nµy lu«n
®îc båi ®¾p bëi nh÷ng khu«n mÉu v¨n ho¸ vËt thÓ vµ phi vËt thÓ nh kiÕn tróc vµ
trang trÝ n¬i thê tù, c¸c truyÒn thuyÕt linh thiªng vÒ vÞ th¸nh, c¸c phong tôc kiªng,
10 Trêng hîp lÔ héi lµng TÝch S¬n- VÜnh Phóc cã thÓ xem lµ mét vÝ dô ®iÓn h×nh. Trong c¸c s¸ch cò nhÊt
viÕt vÒ lÔ héi nµy th× c¸c vÞ thÇn ®îc thê ë ®©y lµ nh÷ng ngêi trém cíp, nhng theo tµi liÖu ghi chÐp gÇn
®©y th× nh÷ng vÞ thÇn ë ®©y ®Òu lµ nh÷ng ngêi cã c«ng trong viÑec gióp nhµ TrÇn ®¸nh giÆc cøu níc. [ Xem
t liÖu cña ViÖn nghiªn cøu v¨n ho¸ nghÖ thuËt- LÔ héi TÝch S¬n]
68
hÌm cña d©n lµng11… §· lµ ngêi lµng, dï th©n phËn thÕ nµo còng kh«ng mét ai
11 VÝ dô: Toan ¸nh ®· m« t¶ kh¸ kü vÒ nh÷ng phong tôc kiªng kþ trong ngµy lÔ héi nh sau: “Lµng
vµo ®¸m tøc lµ cã viÖc vui mõng cña c¶ lµng ®©y lµ thêi gian kû niÖm thÇn nh©n. D©n lµng trong lóc nµy, ai
nÊy ®Òu ph¶i cè gi÷ ®Ó vui chung c¶ lµng ®îc chän vÑn c¶ ®Ó ®øc thÇn linh ®îc hµi lßng.
ChÝnh v× ®©y lµ mét dÞp vui, nªn nh÷ng ngêi ®ang ®au buån, tang tãc kh«ng ®îc dù ®¸m chia vui víi
d©n lµng. C¶ nh÷ng ngêi tµn tËt còng vËy.
Trong thêi gian lµng vµo ®¸m, ph¶i tr¸nh tiÕng khãc ®au ®ín, do ®ã nÕu gia ®×nh nµo rñi cã ngêi qua
®êi, viÖc tang ma ph¶i tông niÖm kÝn ®¸o, ngêi nhµ kh«ng ®îc khãc lãc vµ ®¸m ma kh«ng ®îc cã kÌn
trèng.
NÕu con ch¸u muèn lµm ma lín cho ngêi chÕt, ph¶i quµn s¸t mét n¬i, chê sau ngµy r· ®¸m míi ®îc
cö hµnh tang lÔ.
Thê phông thÇn linh, kh«ng ai ®îc nh¾c tíi tªn ngµi. Trong ®êi sèng hµng ngµy nÕu tiÕng nµo trïng
víi tªn thÇn ph¶i gäi sang tiÕng kh¸c.
ThÝ dô: Hoµng ph¶i nãi ch¹ch sang Huúnh.
§ang ph¶i nãi ch¹ch sang ®¬ng.
Vµng h¬ng ph¶i nãi ch¹ch sang vµng nhang.
ë chung quanh n¬i thê tù nh÷ng c©y cèi mäc khi cã hoa qu¶ kh«ng ai ®îc h¸i. Vên tîc kh«ng ai
®îc ph¸ ho¹i.
Khi lÔ b¸i y phôc ph¶i trang nghiªm vµ cö chØ ph¶i ®êng hoµng.
§i qua mét n¬i thê tù kh«ng ®îc trß chuyÖn Çm Ü, ph¶i lÆng lÏ ®Ó tá vÎ t«n kÝnh.
Kh«ng khiªng mét x¸c chÕt qua n¬i thê tù. Khi cã mét ®¸m ma b¾t buéc ph¶i ®i qua tríc mÆt mét
ng«i ®×nh, mét ng«i ®Òn... kÌn trèng ph¶i ngõng bÆt vµ con ch¸u kh«ng ®îc khãc lãc.
Mçi mïa hoa qu¶ míi, d©n chóng ph¶i chê th¾p h¬ng cóng t¹i ®×nh, ®Òn míi ®îc mua vÒ cóng gia
tiªn.
Trong lóc hµnh lÔ, hoÆc khi cã mÆt t¹i n¬i thê tù, ngay c¶ ë c¸c tõ thê tæ tiªn, ph¶i tr¸nh kh«ng ®îc
quay lng vÒ bµn thê, quay lng vÒ phÝa bµn thê lµ bÊt kÝnh.
§å lÔ dïng trong viÖc sù thÇn: ViÖc thê cóng ë sù t«n kÝnh, sù t«n kÝnh ph¶i ®îc thÓ hiÖn kh«ng
nh÷ng riªng qua c¸c nghi thøc tÕ lÔ mµ cßn ph¶i do tù t©m. Ta ®· nãi t©m ®éng quØ thÇn tri, khi lßng nghÜ ®Õn
sù cóng b¸i, quØ thÇn ®· biÕt. Bëi vËy trong viÖc sù thÇn cÇn ph¶i t©m thµnh tõ khi söa ®å lÔ tíi khi cóng lÔ.
§å lÔ kh«ng cÇn nhiÒu hoÆc sang, nhng cÇn ph¶i thanh khiÕt vµ ph¶i do lßng thµnh cña tõng ngêi
d©ng lÔ.
Kh«ng ®îc ¨n tríc c¸c ®å lÔ nÕu cha cóng. Vµ ph¶i hÕt søc tr¸nh mäi sù cã thÓ lµm « uÕ ®å lÔ.
Kh«ng ®îc ®ùng ®å lÔ b»ng nh÷ng thøc ®ùng ®· ®ùng nh÷ng vËt « uÕ nh quÇn ¸o ®µn bµ ch¼ng h¹n...
§å lÔ cóng ThÇn, ngêi ta kh«ng ®îc dïng ®å ¨n c¾p d©ng lÔ, vµ còng kh«ng ai ®îc t×m c¸ch ®¸nh
c¾p ®å lÔ tríc khi cóng.
Khi giÕt gµ vÞt ®Ó cóng lÔ, ph¶i dïng gµ ch©n vµng, nÕu dïng gµ ch©n ®ång lµ thÊt kÝnh.
Hoa d©ng lÔ ph¶i tuyÖt ®èi tinh khiÕt, nghÜa lµ kh«ng ai ®îc ngöi b«ng hoa dïng lµm lÔ vËt. Vµ còng
kh«ng ®îc cóng nhµi tîng trng cho sù l»ng l¬.
Trong ®å ngò cèc, g¹o ph¶i cóng lo¹i g¹o tèt, g¹o th¬m vµ kh«ng dïng g¹o ba tr¨ng. Còng kh«ng ai
cóng lÔ b»ng ng«, kª vµ khoai lang. Tôc truyÒn r»ng ba thø nµy gèc ë níc Tµu ®· ®îc mang sang níc ta
69
Copyright by webtailieu.net