Bản đồ và mặt cắt địa hình_phần3
Để xác định vị trí tương hổ của các điểm trên bề mặt đất trong hệ thống toạ độ thống nhất, người ta xây dựng trên mặt đất hệ thống các điểm liên hệ với nhau bằng các hình có dạng học nhất định. Việc lựa chọn vị trí đỉnh của các hình này sao cho thuận tiện đo trực tiếp các yếu tố của chúng với độ chính xác cần thiết. Từ số liệu đo, từ các phương pháp toán học và mối liên hệ giữa các đại lượng đo với các yếu tố cần xác định, sẽ tính...
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
PHẦN 3. BẢN ĐỒ VÀ MẶT CẮT ĐỊA HÌNH
CHƯƠNG 6. LƯỚI KHỐNG CHẾ TRẮC ĐỊA
6.1. Khái quát về lưới khống chế trắc địa
6.1.1. Khái niệm
Để xác định vị trí tương hổ của các điểm trên bề mặt đất trong hệ thống toạ độ thống nhất,
người ta xây dựng trên mặt đất hệ thống các điểm liên hệ với nhau bằng các hình có dạng học nhất
định. Việc lựa chọn vị trí đỉnh của các hình này sao cho thuận tiện đo trực tiếp các yếu tố của chúng
với độ chính xác cần thiết. Từ số liệu đo, từ các phương pháp toán học và mối liên hệ giữa các đại
lượng đo với các yếu tố cần xác định, sẽ tính được tọa độ mặt bằng (x, y) và độ cao ( H) của các
điểm. Tập hợp các điểm này gọi là lưới khống chế trắc địa .
Vậy lưới khống chế trắc địa là: hệ thống các điểm được đánh dấu chắc chắn trên mặt đất,
giữa chúng liên kết với nhau bởi các hình hình học và các điều kiện toán học chặt chẽ, được xác
định trong cùng một hệ thống tọa độ thống nhất với độ chính xác cần thiết, làm cơ sở phân bố chính
xác các yếu tố nội dung bản đồ và hạn chế sai số tích lũy.
6.1.2. Phân loại
Lưới trắc địa Việt Nam theo Quyết định số 83/2000/QĐ -TT ngày 12/7/2000 của Thủ tướng
Chính phủ thì từ tháng 8 năm 2000 nước ta sẽ sử dụng hệ quy chiếu và hệ tọa độ VN-2000. Lưới
trắc địa có thể chia được chia làm ba loại: lưới khống chế trắc địa nhà nước; lưới khống chế trắc địa
khu vực và lưới khống chế đo vẽ.
Lưới khống chế nhà nước Việt Nam cả mặt bằng và độ cao đều được xây dựng theo bốn
hạng , từ hạng hạng I đến hạng IV. Lưới hạng I phủ trùm toàn quốc, lưới hạng II chêm dày từ lưới
hạng I sau đó chêm dày thêm để có lưới hạng III và IV.
Lưới khống chế mặt bằng khu vực được phát triển ở các vùng riêng biệt khi không đủ số
lượng các điểm khống chế nhà nước; gồm lưới giải tích cấp 1, cấp 2 hoặc đường đường chuyền cấp
1 và cấp 2. Lưới khống chế khu vực được chêm dày từ lưới khống chế nhà nước có mật độ dày hơn
nhưng độ chính xác thấp hơn.
Lưới khống chế mặt bằng đo vẽ là lưới được chêm dầy từ lưới khống chế nhà nước và khu
vực. Lưới này là cấp lưới cấp lưới khống chế cuối cùng về tọa độ và độ cao phục vụ trực tiếp cho
việc đo vẽ bản đồ địa hình.
Lưới khống chế đo vẽ gồm đường chuyền kinh vĩ, lưới tam giác nhỏ, đường chuyền toàn đạc
và các điểm chêm dày bằng phương pháp giao hội. Lưới khống chế độ cao đo vẽ được thành lập
theo phương pháp hình học hoặc đo cao lượng giác có kết hợp đo đồng thời với lưới khống chế mặt
bằng.
Trong phạm vi môn học này chỉ nghiên cứu lưới khống chế đo vẽ.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 1 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
6.1.3. Một số chỉ tiêu cơ bản của lưới khống chế mặt bằng
Bảng 6.1
Đường chuyền Tam giác Giải tích
Cấp 1 Cấp 2 Các yếu tố đặc trưng hạng IV Cấp 1 Cấp 2
0,8 ⎟ 0,12 0,35 ⎟ 0,08 Chiều dài cạnh (km) 2⎟5 1⎟5 1⎟3
± 5" ± 10" S2 TF đo góc ( km) ± 2"0 ± 5"0 ±10"0
1: 10.000 1 : 5000 S2 TF tương đối cạnh gốc 1: 120.000 1: 50.000 1: 20.000
S2 TF tương đối cạnh yếu 1: 70.000 1: 20.000 1: 10.000
6.1.4. Nguyên tắc xây dựng và phát triển lưới khống chế trắc địa
Xây dựng lưới theo nguyên tắc từ tổng thể đến cục bộ, từ độ chính xác cao đến độ chính xác
thấp. Phương pháp xây dựng lưới gồm: phương pháp tam giác đạc, phương pháp đa giác đạc, xây
dựng lưới bằng công nghệ GPS.
X
6.2. Các bài toán trắc địa cơ bản B
XB
6.2.1. Bài toán trắc địa thuận
∆XAB αAB
Giả sử biết toạ độ điểm A (XA, YA), biết DAB
góc định hướng và chiều dài cạnh AB tương ứng là XA
αAB và DAB. Cần phải tính tọa độ điểm B. A
Từ số liệu cho trước và hình 6.1 ta dễ dàng O Y
tính được tọa độ điểm B ( XB, YB): YA YB
XB = XA + ∆XAB = XA + DAB cos α AB ∆YAB
YB = YA + ∆YAB = YA + DAB sin α AB Hình 6.1
6.2.2. Bài toán trắc địa ngược
Giả sử biết toạ độ điểm A ( XA , YA) và điểm B(XB , YB). Cần phải tính chiều dài DAB và
góc định hướng αAB của cạnh AB. Xác định góc định hướng cạng AB theo công thức (6.2) có lưu ý
tới công thức (1.6).
YB − YA ∆YAB ∆YAB
tgr = = ⇒ r = arctg ⇒α (6.2)
XB − XA ∆X AB ∆X AB
∆ X AB ∆
Xác định chiều dài cạnh AB: D AB = = Y AB = ∆2XAB + ∆2 (6.3)
cos α AB sin α AB
YAB
6.2.3. Bài toán độ cao
B
Biết độ cao điểm A là HA, chênh cao giữa A
và B là hAB. Cần phải tính độ cao điểm B ( hình A hAB
HB
6.2). Từ hình 6.2 ta có độ cao điểm B: HA Mặt thủy chuẩn
HB = HA + hAB (6.4)
Hình 6.2
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 2 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
6.3. Khái niện về tính toán bình sai
Số đại lượng đo cần thiết, tối thiểu để có thể tính được giá trị của các đại lương cần xác định,
trong phạm vi của một vấn đề đặt ra gọi là số lượng đại lượng đo cần thiết.
Ví dụ: khi xác định 1 đại lượng ta thường đo nhiều lần và nhận được nhiều trị đo.Trong các trị đo
này 1 trị được gọi là trị đo cần thiết, số còn lại là trị đo thừa; tính cạnh trong tam giác chỉ cần đo 1
cạnh 2 góc hoặc 2 góc 1cạnh, nếu đo thêm đại lượng nào đó trong tam giác thì đại lượng đó là đại
lượng đo thừa...Để có điều kiện kiểm tra và nâng cao độ chính xác của kết quả cần tìm, ngoài các
đại lượng đo cần thiết cần đo thêm nhiều đại lượng khác, số đại lượng đo thêm ấy gọi là đai lượng
đo thừa.
Trong lưới khống chế trắc địa vị trí ( toạ độ ) của điểm đầu dùng để tính chuyền toạ độ cho
các điểm khác gọi là những số liệu gốc tối thiểu, bao gồm toạ độ hai điểm gốc hoặc tương đương
với toạ độ một điểm gốc , chiều dài và góc định hướng một cạnh gốc.
Để tăng độ chính xác của công tác trắc địa, ngoài các số lượng gốc cần thiết còn có các số
liệu gốc thừa gồm cạnh gốc, góc định hướng gốc và toạ độ gốc.
Các số liệu gốc và các yếu tố hình học của lưới có mối liên hệ chặt chẽ với nhau. Các biểu
thức toán học biểu diễn các mối liên hệ này được goi là các phương trình điều kiện của lưới.
Các công tác trắc địa không tránh khỏi sai số, nghĩa là các đại lượng đo có chứa các sai số do
vậy nên các phương trình điều kiện không được thoả mãn. Hiệu số của các giá trị của phương trình
điều kiện tính theo giá trị đại lượng đo và giá trị lý thuyết ( giá trị đúng) hoặc cho trước gọi là sai số
khép của phương trình điều kiện.
Để thoả mãn các phương trình điều kiện trong lưới nghĩa là phải khử bỏ các sai số khép của
phương trình điều kiện, phải loại trừ các sai số trong các đại lượng đo và tìm ra giá trị tin cậy của
chúng. Công việc này gọi là tính toán bình sai lưới trắc địa và giá trị tin cậy đó gọi là giá trị bình sai
của chúng.
Toàn bộ lưới trắc địa là một thể thống nhất, để tính toán chính xác các kết quả phải dùng
phương pháp tính toán bình sai chặt chẽ, tức là phải xét toàn bộ các mối quan hệ hình học của các
yếu tố trong lưới đồng thời. Trong phạm vi giáo trình này chỉ xét đến phương pháp bình sai gần
đúng. Phương pháp gần đúng khi bình sai chỉ áp dụng phương pháp tính toán đơn giản và riêng
biệt, nghĩa là bình sai từng điều kiện riêng biệt sao cho khi bình sai điều kiện sau không vi phạm
điều kiện trước đã bình sai.
6.4. Đường chuyền kinh vĩ - phương pháp bình sai gần đúng
6.4.1. Đường chuyền kinh vĩ
6.4.1.1.Khái quát về đường chuyền kinh vĩ
Tập hợp các điểm được liên kết với nhau bởi các đoạn thẳng kẹp giữa là các góc phẳng tạo
thành đường gẫy khúc hoặc duỗi thẳng. Các góc phẳng đo bằng máy kinh vĩ với sai số trung phương
đo góc mβ = ± 30’’, các cạnh đo bằng thước thép hoặc các máy đo xa quang điện với sai số trung
phương tương đối 1/T = 1/2000, tập hợp các điểm này gọi là đường chuyền kinh vĩ.
Phạm vi ứng dụng: đường chuyền kinh vĩ là một dạng của lưới khống chế đo vẽ, được áp
dụng phổ biến ở những nơi rậm rạp, tầm nhìn khó khăn, được đặt theo hướng của các công trình
dạng thẳng phục vụ trực tiếp cho đo vẽ bản đồ.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 3 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
6.4.1.2. Đồ hình cơ bản của đường chuyền kinh vĩ
I D2 II
A
φ β2 β3
D1 D3 A
I D
B β1 β4 III
III
αd β1 β3 D3
D1 β2 D β4 β5
D6 β6 β5 2 D4 αc
D4
B II
V D5 C
IV
a, Đường chuyền kinh vĩ kín b, Đường chuyền kinh vĩ phù hợp
Hình 6.3
6.4.1.3. Một số tiêuchuẩn kỹ thuật đường chuyền kinh vĩ
Bảng 6.2
Tỷ lệ đo vẽ Chiều dài đường chuyền (km) fβ fs(m) fs(m) 1/T
1:M Khu vực đã xây dựng Khu vực chưa xây dựng Khu vực đã xây dựng Khu vực chưa xây dựng
1/500 0.8 1.2 1'.(n)1/2 0.3 0.4 1/2000
1/1000 1.2 1.8 1'.(n)1/2 0.4 0.6 1/2000
1/2
1/2000 2.0 3.0 1'.(n) 0.6 0.9 1/2000
1/5000 4.0 6.0 1'.(n)1/2 1.2 1.8 1/2000
6.4.1.4. Xây dựng đường chuyền kinh vĩ
Việc thiết kế tiến hành trên bản đồ tỷ lệ lớn nhất hiện có. Sau khi thiết kế xong tiến hành
khảo sát trên thực địa với mục đích làm sáng tỏ bản thiết kế và quyết định cuối cùng vị trí các đỉnh
đường chuyền. Trường hợp không có bản đồ thì việc thiết kế và khảo sát được tiến hành đồng thời
trên thực địa. Yêu cầu vị trí các điểm:
- Đặt ở nơi chắc chắn, ổn định, bảo vệ dễ dàng và lâu dài, thuận tiện cho việc đặt máy đo
góc, đo dài , đo cao và đo vẽ chi tiết.
- Các điểm phải phân bố đều và khống chế toàn bộ khu vực đo vẽ.
Khi làm cơ sở để khảo sát, xây dựng các công trình dạng thẳng thì các điểm đường chuyền
đặt theo hướng trục công trình. Các điểm đường chuyền kinh vĩ được đóng bằng cọc gỗ, ống thép,
mốc gắn tường.
6.4.2. Bình sai gần đúng đường chuyền kinh vĩ
6. 4.2.1. Bình sai góc
- Phương trình điều kiện khép góc trong đường chuyền kín
n
∑β 1
i
o
− 180o (n − 2) = 0 (6.5)
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 4 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
Trong đó βoi - trị số góc lý thuyết; n - số góc trong đường chuyền. Khi thay các góc lý thuyết bằng
các góc đo β thì phương trình điều kiện sẽ khác “0” , trị số này gọi đó là sai số khép góc:
n
f β = ∑ β − 180o (n − 2) (6.6)
1
- Phương trình điều kiện khép góc định hướng
Ở hình 6.3b, trị số góc định hướng của cạnh CD được tính từ tọa độ điểm gốc C và D là αc ;
ta còn có thể tính góc định hướng của nó từ góc định hướng cạnh AB (αd) và các góc đo βi:
n
α ct = α d + ∑ (± β i ) + ( p − t )180o
i =1
Trong đó p - số lượng các góc đo bên phải đường tính chuyền; t - số lượng các góc đo bên trái
đường tính chuyền. Ta có phương trình và sai số khép góc định hướng:
n
α d + ∑ (± β io ) + ( p − t )180o − α C = 0
i =1
n
(6.7)
α d + ∑ (± β i ) + ( p − t )180o − α C = fα
i =1
- Số hiệu chỉnh cho các góc đo và trị sau bình sai của chúng
Nếu các sai số khép fα , fβ có trị số không vượt quá 1'. n thì ta phân phối đều sai số khép
cho các góc đo với dấu ngược lại:
fβ n
Đường chuyền kín: Vβ i = − ; kiểm tra: ∑ Vβ i = − f β (6.8)
n 1
f n
Đường chuyền phù hợp: Vβ i = ± (− α ) ; kiểm tra: ∑ Vβ i = − fα (6.9)
n 1
Trong công thức trên lấy dấu (+) khi các góc đo bên trái đường tính chuyền tọa độ và lấy dấu (–)
cho các góc nằm bên phải. Trị số các góc sau bình sai tính theo công thức:
β’ = β + Vβi (6.10)
6.4.2.2. Bình sai tọa độ
- Phương trình điều kiện toạ độ trong đường chuyền kín
n n
∑ ∆ Xi = ∑ Di cos α i = 0
o o
i =1 i =1
với α i = α i −1 ± β i m 180o
'
n n
(6.11)
∑ ∆ = ∑ Di sin α i = 0
o o
Yi
i =1 i =1
khi thay trị thực của các cạnh đường chuyền bằng các trị đo vào phương trình điều kiện
(6.11), ta có sai số khép phương trình điều kiện toạ độ :
fX =Σ Di.cos αi ( 6.12)
fY =Σ Di. sin αi
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 5 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
- Phương trình điều kiện toạ độ trong đường chuyền phù hợp
n n
∑ ∆ Xi − ( X C − X D ) = ∑ Di . cos α i − ( X C − X D ) = 0
o o
i =1 i =1
n n
(6.13)
∑ ∆ − (YC − YD ) = ∑ D .sin α i − (YC − YD ) = 0
o o
Yi i
i =1 i =1
Trong đó α i = α i −1 ± β i m 180 ; ta có sai số khép phương trình điều kiện toạ độ:
' o
n
∑ Di . cos α i − ( X C − X D ) = f X (6.14)
i =1
n
∑ Di .sin α i − (YC − YD ) = fY
i =1
- Tính số hiệu chỉnh cho các số gia toạ độ :
Khi sai số khép tương đối chiều dài đường chuyền thỏa mãn điều kiện:
fS f X2 + fY2 1
n
= n
≤
∑ Di ∑ Di 2000
i =1 i =1
Thì số hiệu chỉnh cho các số gia tọa độ và gia số tọa độ sau bình sai là:
−f f
V∆ Xi = n X .Di ≈ X ⇒ ∆' Xi = ∆ Xi + V∆ Xi (6.15)
∑D n
i
i =1
− fY fy
V∆ Yi = n
.Di ≈ ⇒ ∆'Yi = ∆Yi + V∆Yi
∑ Di n
i =1
n n
Kiểm tra: ∑ V∆Xi = − fx ; ∑ V∆Yi = − fy
i =1 i =1
Từ đây ta tính toạ độ cho các điểm của lưới khống chế trên cơ sở toạ độ các điểm gốc và các
gia số toạ độ đã được bình sai này.
6.5. Lưới tam giác nhỏ
6.5.1. Khái quát chung về lưới tam giác nhỏ
Tập hợp các điểm được cố định chắc chắn ngoài thực, giữa chúng lên kết với nhau bởi các
hình tam giác và các điều kiện toán học chặt chẽ. Được xác định chung trong hệ thống toạ độ thống
nhất, làm cơ sở phân bố chính xác các yếu tố nội dung bản đồ và hạn chế sai số tích luỹ. Lưới tam
giác là một dạng lưới khống chế đo vẽ mặt bằng, được áp dụng ở những khu vực quang đãng, có
tầm nhìn tốt, địa hình đồi núi.
Các góc trong tam giác cần thiết kế và đo với: 200 ≤ β ≤ 140° ; mβ ≤30 ″ ; fi ≤ 90″( so sánh
khép ). Chiều dài cạnh lưới tam giác nhỏ phải nằm trong khoảng 150m ≤ Di ≤ 800m; trong lưới độc
lập cần đo cạnh đáy với sai số trung phương tương đối 1/T = 1/ 5000. Số lượng tam giác giữa hai
cạnh đáy qui định theo tỷ lệ bản đồ: 1/5000 - 20∆; 1/2000 - 17∆; 1/1000 -15 ∆ và 1/500 là 10∆.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 6 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
6.5.2. Các dạng đồ hình của lưới tam giác nhỏ
I II I I II
B C
O
A III
A B
A D
IV
V II
a. Đa giác trung tâm b. Chuỗi tam giác a. Tứ giác trắc địa
Hình 6.4
6.5.3. Bình sai gần đúng lưới tam giác nhỏ
6.5.3.1. Số phương trình điều kiện
r=N–n
Trong đó: N - Σ đại lượng đo
n - số lượng đại lượng đo cần thiết = 2 x số điểm cần xác định toạ độ
6.5.3.2. Các dạng phương trình điều kiện
(1) điều kiện tam giác: Ai0 +Bi0 +Ci0 - 1800 = 0 → f i = Ai +Bi+ Ci - 1800 (6.16)
n n
(2) Điều kiện góc ở tâm: ∑ c i0 − 3600 = 0 → f v = ∑ c i − 3600 (6.17)
i =i i =i
4 4 4 4
( 3) Điều kiện tứ giác: ∑ A1 + ∑ B i0 − 3600 = 0 → f t = ∑ Ai + ∑ B i − 3600
0
(6.18)
i =1 i =1 i =1 i =1
(4) Phương trình điều kiện góc đối đỉnh:
A01 +B0i - ( A03 + B03) = 0
A1 + Bi - ( A3 + B3 ) = f Đ1
A20 + B02 - ( A04 + B04) = 0 (6.19)
A2 + B2 - ( A4 + B4) = f Đ2
( 5) Phương trình điều kiện góc định hướng:
αd + ∑ (± c i0 ) + (P − T ).1800 − αc = 0
n
(6.20)
i =1
αc + ∑ (± c i ) + (P − T ).1800 − αc = fα
n
1
Năm phương trình trên là phương trình điều kiện hình ở dạng tuyến tính, đây là các phương
trình điều kiện thuộc nhóm một.
Sd n sin Ai0
(6) Phương trình điều kiện cạnh : ∏ −1 = 0 (6.21)
Sc i =1 B i0
Sd n Sin Ai'
fs= ∏ −1
Sc i =1 Sin B i0
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 7 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
(7) Phương trình điều kiện cực :
n Sin Ai0 n Sin
Ai − 1
∏ 0
−1 = 0 ⇒ f c = ∏ (6.22)
i =1 Sin B i i =1 Sin B i
(6) và (7) là phương tình điều kiện nhóm 2 ở dạng phi tuyến tính phương tình tuyến tính.
6.5.3.3. Nguyên tắc bình sai gần đúng lưới tam giác nhỏ
Trong lưới tam giác nhỏ, để đơn giản khi bình sai, các phương trình điều kiện được chia làm
2 nhóm: nhóm 1 gồm các phương trình điều kiện hình ( 1 ⎟ 5) là các phương trình ở dạng tuyến tính.
nhóm 2 gồm các phương trình điều kiện cạnh, cực... phương trình phi tuyến tính.
Số hiệu chỉnh lần một V’βi cho các góc đo được tính dựa vào phương tình điều kiện nhóm
một. Để tính số hiệu chỉnh lần một tiến hành bình sai riêng bịêt từng điều kiện hình, nhưng khi bình
sai điều kiện sau không được vi phạm điều kiện dã được bình sai trước đó. Dựa vào số hiệu chỉnh
lần một ta có các góc đo bình sai lần một:
βi’ = βi + Vβi’
Số hiệu chỉnh lần hai V’’βi tính dựa vào phương trình điều kiện nhóm hai và các góc đã
hiệu chỉnh lần một. Chú ý rằng số hiệu chỉnh lần hai cho các góc tham gia vào điều kiện nhóm hai
có giá trị tuyệt đối bằng nhau nhưng ngược dấu. Còn các góc trung gian Ci có số hiệu chỉnh lần hai
bằng 0. Các góc sau bình sai:
A''i = A'i + V''Ai ; B''i = B'i + V''Bi ; C''i = C'i (6.23)
Các góc sau bình sai phải thoả mãn đồng thời các phương trình điều kiện trong lưới.
6.6. Phương pháp giao hội góc
6.6.1. Phương pháp giao hội thuận
Giả sử biết toạ độ 2 điểm A(XΑ,ΥΑ) và B(XB, YB). Để xác định thêm toạ độ điểm P, tại điểm
A và B đặt máy kinh vĩ đo góc β1 và β2 .Từ các số liệu trên ta có thể tính toạ độ điểm P như sau:
- Từ điểm A, B áp dụng bài toán trắc địa ngược tính góc định hướng và chiều dài cạnh AB:
∆YAB ∆YAB
tgrAB = → rAB = arctg →α
∆X AB ∆X AB
P
mx my
b = ∆2 X AB + ∆2YAB γ
- Tính góc định hướng và chiều dài của hai cạnh AP, BP : m β1 D1 D2 mβ2
b β1 β2
α AP = α AB − β1; DAP = sin β 2 ⋅
Sin(β1 + β 2 ) A b B
b
α BP = α BA + β 2 ; DBP = sin β1 ⋅ Hình 6.5
sin (β1 + β 2 )
Từ toạ độ điểm A, góc định hướng và chiều dài cạnh AP áp dụng bài toán trắc địa thuận ta
tính được toạ độ điểm P : xA_P ; yA_P
XA_P = XA + DAP cos αAP
YA_P = YA + DAP sin αAP
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 8 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
Từ toạ độ điểm B, góc định hướng và chiều dài cạnh BP áp dụng bài toán trắc địa
thuận ta tính được toạ độ điểm P.
XB_P = XB + DBP cos αBP
YyB_P = YB + DBP sin αBP
Nếu toạ độ điểm P tính từ điểm A bằng toa độ điểm P tính từ điểm B thì toạ độ điểm P là
trung bình của hai kết quả tính trên. Nếu hai kết quả tính sai khác nhiều thì cần kiểm tra lại quá trình
tính toán.
X + XB_ p Y + YB _ p
X p = A_ p ; Yp = A _ p
2 2
(6.40)
- Độ chính xác của phương pháp :
mβ mβ ⋅ b
mp = D12 + D2 ; mp =
2
sin 2 β1 + sin 2 β 2 (6.24)
ρ sin γ ρ sin 2 γ
6.6.2.Phương pháp giao hội nghịch
Biết toạ độ A, B, C và vị trí của chúng ngoài thực địa. Đặt máy kinh vĩ tại điểm cần xác định
p, tiến hành đo hai góc p1 và góc P2 . Từ các số liệu trên ta có thể tính được toạ độ điểm p.
- Rõ ràng để tính được toạ độ điểm p ta cần
phải biết chiều dài và góc định hướng của các cạnh C
AP, BP, CP. Để tính được các số liệu đó thì hai tam
giác APC và BPC phải giải được, tuy nhiên ta thấy
mỗi tam giác mới chỉ biết một góc và một cạnh, cần γ1 γ2
P
tìm thêm hai góc ở hai tam giác đó γ1 và γ2. A B
Để tìm được hai góc này ta phải thành lập một Hình 6.6
hệ phương trình có hai phương trình chứa hai ẩn là
hai góc trên, đây chính là mấu chốt của bài toán giao
hội nghịch.
- Các bước tính toán:
+ Từ toạ độ ba điểm cho trước A, B, C, áp dụng bài toán trắc địa ngược tính chiều dài và góc
định hướng các cạnh AB, BC, CA. Từ góc định hướng các cạnh này ta tính được các góc tam giác
ACB.
+ Thành lập phương trình (1). Xét tứ giác APBC ta có:
1 1
γ1 + γ2+ ( c + p1+ p2) = 3600 ⇒ (γ 1 + γ 2 ) = 180 0 − (c + p1 + p 2 ) (6.25)
2 2
+ Thành lập phương trình (2). Xét hai tam giác APC và BPC cạnh PC được tính từ hai tam
giác này:
Ac Bc sin γ 2 sin p2 Ac
PC = sin γ 1 = sin γ 2 ⇒ = ⋅ = tgµ từ đây ta tính được góc µ
sin p1 sin p 2 sin γ 1 sin p1 Bc
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 9 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
sin µ sin γ 2 sin µ + cos µ sin γ 1 + sin γ 2
= ⇔ =
cos µ sin γ 1 cos µ − sin µ sin γ 1 − sin γ 2
γ +γ2 γ −γ2
⇒ tg (µ + 450 ) = tg 1 ctg 1
2 2
γ −γ2 γ +γ2
→ tg 1 = tg 1 cot g (µ + 450 )
2 2
γ −γ2 ⎡ γ +γ2
ctg (µ + 450 )⎥
⎤
⇒ 1 = arctg ⎢tg 1 (6.26)
2 ⎣ 2 ⎦
+ Từ (6.25) & (6.26) ⇒ γ1 và γ2. Từ các góc γ1 , γ2, p1, p2 và toạ độ 3 điểm A, B, C ta dễ
dàng tính được toạ độ điểm p như cách tính của bài toán giao hội góc thuận.
6.7. Phương pháp bình sai gần đúng lưới độ cao đo vẽ
I h2 II
A
h1 h3 A
I III D
B III
αd h1 h3
h2 h4
h6
h4 αc
B II
V h5 C
IV
(a) Hình 6.7 (b)
6.7.1. Bình sai đường chuyền độ cao khép kín ( hình 6.7a)
n n
∑ hi = 0 ; thay trị đo vào ∑ hi = 0 ≤ gh
o
(6.27)
i =1 i =1
n
( )
∑ hi + Vhi = 0 → Vhi = −
i =1
f.h
n
⇒ hi' = hi + Vhi (6.28)
Từ các chênh cao bình sai ta tính độ cao cho tất cả các điểm trong lưới.
6.7.2. Bình sai đường độ cao phù hợp ( hình 6.7b)
n
f h = H A + ∑ hi − H B < g.h (6.29)
i =1
fh
Vhi = − ⇒ hi' = hi + Vhi (6.30)
n
Từ các chênh cao bình sai ta tính độ cao cho tất cả các điểm trong lưới.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 10 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
CHƯƠNG 7. ĐO VẼ BẢN ĐỒ VÀ MẶT CẮT ĐỊA HÌNH
7.1. Khái niệm và phân loại bản đồ địa hình
Bản đồ địa hình là hình ảnh thủ nhỏ bề mặt đất lên tờ giấy theo quy luật toán học, dùng qui
tắc tổng hợp và hệ thống ký hiệu thống nhất. Bản đồ thường thể hiện những phần mặt đất rộng lớn
và có kể đến độ cong trái đất. Tỷ lệ bản đồ có thể thay đổi ở những phần khác nhau của nó.
Bình đồ cũng là bản đồ. Tuy nhiên phạm vi thể hiện nhỏ hơn, không xét ảnh hưởng độ cong
trái đất và có tỷ lệ không đổi.
Tỷ lệ bản đồ là tỷ số giữa trị số chiều dài một đoạn thẳng trên bản đồ và chiều dài tương ứng
của nó trên mặt đất. Tỷ lệ bản đồ thường ký hiệu 1/ M luôn lấy tử số bằng 1 còn mẫu số M thể hiện
mức độ thu nhỏ chiều dài một đoạn thẳng ngoài mặt đất lên bản đồ.
Người ta có thể phân loại bản đồ theo mục đích sử dụng và độ chính xác. Phân loại theo mục
đích sử dụng có bản đồ hành chính, bản đồ địa chính, bản đồ lâm nghiệp, bản đồ quy hoạch, xây
dựng, quốc phòng....Phân loại theo tỷ lệ (độ chính xác) có:
- Bản đồ tỷ lệ lớn: 1/500, 1/1000, 1/2000, 1/5000;
- Bản đồ tỷ lệ trung bình: 1/10.000 , 1/25.000, 1/50.000;
- Bản đồ tỷ lệ nhỏ: 1/100.000, 1/200.000, 1/500.000, 1/106.
Bản đồ có thể được đo vẽ bằng phương pháp toàn bạc, bàn đạc và phương pháp ảnh.
7.2. Quy tình đo vẽ bản đồ địa hình
7.2.1. Công tác chuẩn bị
- Nhận nhiệm vụ, nghiên cứu mục đích yêu cầu.
- Thu thập tài liệu, số liệu trắc địa hiện có trong vùng: bản đồ cũ, số liệu trắc địa gốc, các mốc
lưới khống chế trắc địa đã có. Tìm hiểu điều kiện tự nhiên, giao thông, dân cư khu vực đo vẽ.
- Khảo sát ranh giới đo vẽ, đặc điểm địa hình và địa vật khu đo.
7.2.2. Thiết kế lưới khống chế
Trên bản đồ tỷ lệ lớn nhất hiện có, thiết kế các phương án lưới khống chế. So sánh các
phương án kết hợp khảo sát trực tiếp ngoài thực địa, từ đó chọn phương án tối ưu. Cố định và chôn
mốc các đỉnh lưới khống chế phương án đã chọn. Ước tính độ chính xác công tác đo đạc lưới, thiết
kế tiêu ngắm, giá ngắm, mốc khống chế.
7.2.3. Đo đạc , tính toán bình sai và xác định vị trí các điểm khống chế trên giấy vẽ
- Tiến hành đo đạc các yếu tố lưới bao gồm: trị số các góc, các cạnh, các chênh cao. Quá
trình đo phải tuân thủ đúng quy trình, quy phạm và các hạn sai cho phép đã tính toán.
- Các số liệu đo được tính toán, bình sai theo phương pháp thích hợp để xác định trị tin cậy
của các đại lượng đo. Từ các trị đo sau bình sai và các số liệu trắc địa gốc, tiến hành tính toạ độ và
độ cao các điểm khống chế.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 11 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
- Dựng lưới ô vuông toạ độ trên tờ giấy vẽ bản đồ, căn cứ vào toạ độ các điểm khống chế và
hệ thống lưới ô vuông toạ độ, tiến hành xác định vị trí các điểm của khống chế trên tờ giấy vẽ bản
đồ.
7.2.4. Đo đạc - tính toán - vẽ bản đồ gốc
- Đo đạc các số liệu để xác định vị trí mặt bằng và độ cao các điểm đặc trưng của địa hình,
địa vật.
- Tính sổ đo chi tiết gồm khoảng cách ngang từ máy tới các điểm chi tiết và độ cao các điểm
chi tiết.
- vẽ bản đồ gốc: trên cơ sở số liệu khống chế và số liệu đo chi tiết; dùng thước đo độ, thước
tỷ lệ, thước mm, bút chì hoặc các phần mềm chuyên dụng để xác định vị trí các điểm chi tiết trên tờ
giấy vẽ bản đồ. Thể hiện các yếu tố địa vật bằng các ký hiệu qui ước, thể hiện địa hình bằng đường
đồng mức.
7.2.5. Kiểm tra, nghiệm thu, biên tập, in ấn
7.3. Đo vẽ chi tiết bản đồ địa hình bằng phương pháp toàn đạc
7.3.1. Nội dung phương pháp
Đo vẽ chi tiết bản đồ thường áp dụng phương pháp tọa độ cực. Dựa trên cơ sở hệ toạ độ cực,
ngoài thực địa lấy các điểm khống chế là tâm cực, đường nối giữa điểm tâm cực với các điểm khống
chế khác là trục cực. Một điểm chi tiết i nào đó được xác địng bởi ba thông số: góc cực βi, khoảng
cách cực Di và chênh cao hi của điểm chi tiết so với điểm tâm cự ( hình 7.1).
Sau khi đo chi tiết ở ngoài thực địa, ở trong II
phòng tiến hành tính sổ đo chi tiết đồng thời dùng dụng
cụ hoặc các phần vẽ bản đồ để xác định vị trí các điểm
chi tiết trên bản đồ và dùng hệ thống ký hiệu và đường i
βi Di
đồng mức để biểu diễn bản đồ.
hi
I
7.3.2. Đo đạc thực địa Hình 7.1
Đặt máy kinh vĩ vào điểm trạm đo (điểm khống chế), thực hiện ba thao tác cơ bản: định tâm,
cân bằng, định hướng "0" theo hướng trục cực. Khi đo chi tiết, việc đo góc bằng chỉ thực hiện ở vị
trí bàn độ trái. Khoảng cách từ máy tới mia đo một lần theo phương pháp thị cự mia đứng. Độ chênh
cao các điểm chi tiết xác định theo phương pháp đo cao lượng giác.
Một điểm chi tiết người đứng máy phải đo bốn số liệu gồm khoảng cách từ máy tới mia D,
chiều cao điểm ngắm lv, góc bằng β và số đọc bàn độ đứng VT. Mỗi trạm máy còn phải đo chiều cao
máy i để tính chênh cao các điểm.
Đặt mia lần lượt đặt mia tại các điểm đặc trưng của địa hình và địa vật gồm:
- Các điểm đắc trưng cho địa vật: những điểm nằm trên biên của địa vật tại những vị trí đặc
trưng cho hình thể của địa vật đó. Thường là các điểm khống chế trắc địa, các công trình xây dựng
dân dụng, công nghiệp, kiến trúc, phần lộ ra của các công trình gầm... Các công trình điện lực, bưu
chính viễn thông như trạm, trụ điên, đường dây...Các công trình giao thông đường bộ, đường sắt,
đường thuỷ, đường băng, nhà ga, sân đỗ, cầu cống ... Hệ thống thuỷ văn sông như suối, hồ ao, bể
nước. Diện tích gập nước, bờ biển, kênh mương. Hệ thống phân phối nước, cung cấp nước như
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 12 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
giếng, tháp nước, bể lọc, bể chứa... Mật độ điểm mia và khoảng cách từ máy tới mia quy định ở
bẳng 7.1.
- Các điểm mia đặc trưng cho địa hình gồm các điểm nằm trên ranh giới của các miền địa
hình có độ dốc khác nhau, điểm cao nhất, điểm thấp nhất, lòng chảo. Các điểm nằm trên đường phân
thuỷ, tụ thuỷ, yên ngựa. Độ cao mực nước trong hồ, ao, sông ngòi (hình 7.2).
Yên ngựa
Phân thuỷ Tụ thuỷ
Hình 7.2
Bảng 7.1
Tỷ lệ Khoảng Khoảng cách lớn nhất Khoảng cách lớn nhất từ máy tới mia
bản đồ Cao đều(m) Giữa các điểm mia(m) Dáng đất(m) Địa vật(m)
1:500 0.5 15 100 60
1.0 15 150 60
1:1000 0.5 20 150 80
1~2 30 200 80
1:2000 0.5 40 200 100
1.0 40 250 100
2.0 50 250 100
1:5000 0.5 60 250 150
1.0 80 300 150
2.0 100 350 150
5.0 120 350 150
Người ghi sổ ngoài việc ghi các số liệu do người đứng máy đọc vào sổ đo chi tiết, còn phải
vẽ sơ họa khu đo. Bản sơ họa lấy trạm đo và hướng chuẩn làm gốc, trên đó thể hiện sơ hoạ địa hình
và địa vật khu đo, ghi số điểm mia theo số thứ tự đã đánh trong sổ đo. Có như vậy công tác nội
nghiệp mới đảm bảo tính chính xác khi nối địa vật và thể hiện địa hình.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 13 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
SỔ ĐO CHI TIẾT
Trạm: I HI = 9.76m
Hướng chuẩn: II Máy đo: Theo020
i= 1.5m MO = 89o30’
S l Số đọc bàn độ V= D= h= H=
O 2
N (m) (m) β vT MO-VT S.cos v D.tgV + i-l HI+h Ghi chú
1 27.6 1.0 37o17’1 95o36’ -6o06’ 27.3 -2.42 7.34 Địa hình
2 62.3 1.0 206o42’3 87o14’ +2o16’ 62.2 +2.95 12.71 Góc nhà
7.3.3. Công tác nội nghiệp
- Tính sổ đo chi tiết gồm: chuyển chiều dài nghiêng S về nằm ngăng D; tính góc đứng V;
tính chênh cao và độ H của các điểm chi tiết.
- Vẽ khung lưới ô vuông, kiểm tra các cạnh ô vuông không chênh nhau quá 0.2mm, các
đường chéo ô vuông không chênh nhau quá 0.3mm. Xác định các điểm khống chế lên bản vẽ theo
phương pháp toạ độ vuông góc. Vẽ ký hiệu điểm khống chế và bên cạnh ghi một phân số với tử số
là tên điểm, mẫu là độ cao.
- Xác định các điểm chi tiết lên bản vẽ theo phương pháp toạ độ cực bằng các dụng cụ văn
phòng như: thước đo độ, thước tỷ lệ, thước mm. Các điểm chi tiết được đánh dấu bằng bút chì và
ghi trị số độ cao các điểm mia. Các dấu chấm chì đánh dấu điểm chi tiết nằm cách góc dưới phía tây
của số ghi độ cao 1,5mm.
- Dùng các ký hiệu quy ước để thể hiện địa vật và vẽ đường đòng mức thể hiện dáng đất.
7.3.4. Kiểm tra, đánh giá độ chính xác bản đồ địa hình
- Kiểm tra khống chế:
sai số giới hạn vị trí điểm lưới khống chế sau bình sai so với điểm gốc không vượt quá
0.3mm đối với miền đồi núi và 0.2mm đối với vùng quang đãng theo tỷ lệ bản đồ. Sai số giới hạn về
độ cao các điểm khống chế so với điểm độ cao gốc không vượt quá 1/5 khoảng cao đều đường đồng
mức đối với vùng đồng bằng và 1/3 đối với miền núi.
- Kiểm tra các điểm chi tiết:
sai số trung bình vị trí các địa vật cố định trên bản đồ so với điểm khống chế gần nhất không
được vượt quá 0.5mm ( vùng núi 0.7mm). Trong thành phố và khu công nghiệp sai số vị trí tương hỗ
giữa các điểm địa vật quan trọng, cố định không vượt quá 0.4mm trên bản đồ. Sai số trung bình các
điểm địa hình so với độ cao điểm khống chế gần nhất tính theo khoảng cao đều không vượt quá quy
định ở bảng 7.2.
Giá trị độ lệch cho phép bằng hai lần sai số trung bình ở trên. Số lượng điểm có độ chênh
lệch bằng hoặc vượt độ chênh lệch cho phép không được quá 10% tổng số điểm kiểm tra.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 14 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
Bảng 7.2
Độ dốc địa Tỷ lệ đo vẽ
hình 1/500 1/1000 1/2000 1/5000
o o
0 ~2 1/4 1/4 1/4 1/4
KCĐ 0.5m 0 0 1/3 1/3
o o
2 ~6 1/3 1/3 1/3 1/3
o o
6 ~15 1/3 1/3 1/2 1/2
o
>15 0 1/2 1/2 1/2
7.4. Biểu diến địa vật, địa hình trên bản đồ
7.4.1. phương pháp biễu diễn địa vật trên bản đồ
Dùng hệ thống ký hiệu qui ước thống nhất do Cục đo Đạc đạc Bản đồ Nhà nước biên soạn.
Tùy theo tỷ lệ bản đồ và địa vật sẽ có những ký hiệu tương ứng. Có các loại ký hiệu như: ký hiệu
theo tỷ lệ, phi tỷ lệ, nửa tỷ lệ, chú thích và tô mầu.
Điểm tram giác Nhà Trường học Nhà thờ Cầu ,cống
Cây là kim Cây lá rộng Lúa Mầu Đường điện Đường dây TT
Mả đất Đường mòn Đường nhựa Tường xây Rào tạm
- Ký hiệu theo tỷ lệ giữ nguyên kích thước của đối tượng biểu diễn theo đúng tỷ lệ bản đồ.
Ký hiệu loại này dùng cho những địa vật có kích thước lớn, theo nó có thể biết được vị trí và
kích thước thực tế của đối tượng thể hiện.
- Ký hiệu phi tỷ lệ dùng cho các địa vật có kích thước nhỏ nhưng có tầm quan trọng nhưng
không thể biễu diễn được theo tỷ lệ bản đồ. Ví dụ: điểm khống chế ∆, Giếng, cột cây số, bia mộ, cây
độc lập ....Ký hiệu loại này chỉ cho biết vị trí của đối tượng thể hiện.
- Ký hiệu nửa tỷ lệ kết hợp giữa hai loại ký hiệu trên, dùng cho các loại địa vật hình tuyến.
theo ký hiệu loại này thì chiều dài tuyến được thể hiện bằng loại ký hiệu theo tỷ lệ còn chiều rộng
thể hiện bằng ký hiệu phi tỷ lệ.
7.4.2. Biểu diễn địa hình bằng đường đồng mức
7.4.2.1. Khái niệm
Địa hình mặt đất bao gồm hình dáng bên ngoài của mặt đất như cao, thấp, lồi, lõm, dốc, bằng
phẳng. Người ta dùng đường đồng mức để biểu diễn những yếu tố ấy của địa hình.
Đường đồng mức là giao tuyến giữa mặt đất tự nhiên với các mặt song song với mặt thủy
chuẩn gốc trái đất ở những độ cao khác nhau. Hiệu độ cao giữa hai đường đồng mức kề nhau gọi là
khoảng cao đều (hình 7.3).
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 15 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
∆h
∆h
Yên ngựa
Phân thuỷ Tụ thuỷ
Hình 7.3
Tính chất đồng mức:
- Các điểm trên cùng một đường đồng mức đều có độ cao bằng nhau.
- Đường đồng mức là những đường cong, trơn, liên tục, khép kín và hầu như không cắt nhau.
- Chỗ nào đường đồng mức thưa thì địa hình ở đó thoải, chỗ nào đường đồng mức mau thì
địa hình ở đó dốc. Chỗ nào các đường đồng mức trùng nhau địa hình ở đó là vách đứng.
Để sử dụng bản đồ được thuận tiện, cứ cách 4 hoặc 5 đường đồng mức người ta lại tô đậm
một đường và ghi độ cao của nó hướng về phía đỉnh. Đường đồng mức này gọi là đường đồng mức
cái.
7.4.2.2. Vẽ đường đồng mức bằng phương pháp giải tích
Dựa vào độ cao của các điểm địa hình và khoảng cách giữa chúng, bằng phương pháp tính
toán người ta có thể xác định chính xác vị trí các đường đồng mức cắt qua giữa các điểm địa hình
đặc trưng. Nối các điểm có cùng độ cao với nhau ta sẽ cố đường đồng mức.
Để dễ hình dung, ta lấy một ví dụ cụ thể minh hoạ phương pháp: giả sử có hai điểm địa hình
đặc trưng là N và M, độ cao tương ứng là HN = 5,4m và HM= 8,5m. Hai điểm này có vị trí No và Mo
tương ứng trên bản đồ (hình 7.4).
d8 M
M'
d6
N M''
N'
x1 x2 Mo
No 6 7 8
Hình 7.4
Khoảng NoMo trên bản đồ đo được a = 20mm, khoảng cao điều đường đồng mức cho trước
là ∆H = 1m. Hãy tìm vị trí các đường đồng mức cắt qua đoạn NoMo.
Vì đoạn nghiêng NM có độ cao lớn nhất là 8,5m, nhỏ nhất là 5,4m và khoảng cao đều cho
bằng 1m nên sẽ có ba đường đồng mức cắt qua NM, đó là đường: 6m, 7m, 8m. Để tìm được vị trí
đường 6m phải tính được đoạn x1, đường 7m phải tính được đoạn x2, còn đường 7m sẽ nằm giữa
đường 6m và đường 8m.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 16 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
Xét hai cặp tam giác đồng dạng ∆NN'd6 ~ ∆NMM'' và ∆MM'8 ~ ∆NMM'' ta có:
x1 N ' d 6 N ' d6 x MM ' MM '
= → x1 = a. ; 2 = → x2 = a. (7.1)
a MM ' ' MM ' ' a MM ' ' MM ' '
Trong đó: MM'' = 8,5 - 5.4 = 3,1 (m); N'd6 = 6 - 5,4 = 0,6 (m); MM' =8,5 - 8 = 0,5 (m), a =20mm.
Thay các giá trị này vào (7.1) ta có : x1 = 4mm, x2 = 3mm
Để xác định vị trí đường đồng mức 6m ta đặt đoạn x1 trên đoạn NoMo, vị trí đường 8m đặt
đoạn x2 trên đoạn MoNo còn đường 7m là điểm giữa đường 6m và đường 8m. Bằng cách nội suy
như vậy ta sẽ tìm được vị trí của tất cả các đường đồng mức, nối những điểm có cùng độ cao với
nhau sẽ được đường đồng mức ấy.
7.5. Chia mảnh và đánh số tờ bản đồ
Để thuận tiện cho sử dụng và bảo quản bản đồ, người ta quy định cách phân mảng và đánh
số các tờ bản đồ. Hệ thống phân mảnh được thực hiện như sau:
7.5.1. Xây dựng tấm bản đồ cơ sở tỷ lệ 1/106
Từ kinh tuyến 180o về phía đông, theo kinh tuyến cứ cách 6o là 1 cột, đánh số thứ tự cột từ 1-
60. Từ xích đạo về hai cực, theo vĩ tuyến cứ cách 4o là 1 hàng, đánh số các hàng bởi: A, B, C ....Mỗi
ô hình thang cong kích thước 6o x 4o là mảnh bản đồ cơ sở 1/106. Tên của tờ bản đồ cơ sở là tên
hàng theo sau đó là tên cột. Việt Nam thuộc các tờ F-48 (C,D,E,F ).
7.5.2. Chia mảnh các tờ bản đồ có tỷ lệ khác
- Tờ cơ sở tỷ lệ 1/106 ( F-48) được chia thành 4 tờ bản đồ 1/ 500.000 ( F-48-D) với tên riêng
( A,B,C,D ); 36 tờ bản đồ 1/ 200.000 ( F-48- XI) tên riêng ( I,II,III,...XXXVI ); 144 tờ bản đồ 1/
100.000 (F-48-144) tên riêng ( 1,2,3,....,144).
- Tờ 1/100.000 chia làm 4 tờ 1/ 50.000 với tên riêng ( A,B,C,D); tờ 1/ 50.000 chia làm 4 tờ
1/25.000 với tên riêng (a,b,c,d) ; tờ 1/25.000 chia làm 4 tò 1/10.000 với tên riêng (1,2,3,4).
- Tờ 1/100.000 chia làm 256 tờ 1/5.000 tên riêng ( [1], [2], [3],.....,[256]); tờ 1/ 5.000 chia
làm 9 tờ 1/2.000 với tên riêng ( [a], [b], [c],.....).
- Những tờ có tỷ lệ lớn hơn dùng lưới km để chia, dùng bảng toạ độ góc khung của Gauss.
7.6. Sử dụng bản đồ địa hình
7.6.1. Định hướng bản đồ ngoài thực địa
- Định hướng bằng địa vật dạng tuyến: có thể dùng tuyến đường bộ, đường sắt, tuyến kênh
mương để định hướng bản đồ. Thực chất của phương pháp này là mang bản đồ ra thực địa tại vị trí
rõ nét của địa vật dạng tuyến, xoay bản đồ sao cho hướng địa vật dạng tuyến trên bản đồ trùng với
hướng tương ứng của nó trên thực địa, ta sẽ được bản đồ quay đúng hướng của nó.
- Định hướng bằng địa bàn: Để định hướng, ta đặt trên bản đồ một địa bàn sao cho đường
nối bắc - nam của nó song song với hướng bắc - nam của lưới ô vuông tọa độ trên bản đồ. Xoay bản
đồ để kim địa bàn trùng với đường nối bắc - Nam của địa bàn thì bản đồ sẽ quay đúng hướng.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 17 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
7.6.2. Xác định chiều dài trên bản đồ
Để xác định chiều dài một đoạn thẳng trên bản đồ ta đo chiều dài đoạn thẳng đó trên bản đồ
rồi nhân với tỷ lệ bản đồ ta sẽ được chiều dài tương ứng của nó ngoài thực địa.
Để xác định chiều dài một đoạn cong trên bản đồ ta vi phân đoạn cong sao cho các đoạn này
có thể xem như đoạn thẳng rồi đo các đoạn thẳng vi phân, lấy tổng nhân với tỷ lệ bản đồ, ta sẽ được
chiều dài đoạn cong.
Có thể xác định chiều dài đoạn cong bằng máy đo chiều dài: S = K ( Un - Uo). Trong đó Uo
số đọc ban đầu trên máy ứng với điểm đầu đoạn cong; Un : số đọc trên máy sau khi cho bánh xe của
máy chạy từ điểm đầu về tới điểm cuối đường cong; K: giá trị một khoảng chia của máy.
7.6.3. Xác định độ góc trên bản đồ
- Giả sử cần phải xác định góc bằng (β) kẹp giữ hai đoạn thẳng OE Và OD trên bản đồ (hình
7.5), vì phép chiếu bản đồ là phép chiếu đồng góc nên ta có thể dùng thước đo độ đo trực tiếp góc
(β) trên bản đồ.
- Xác định góc định hướng của đường thẳng trên bản đồ: góc định hướng của đường thẳng
trên bản đồ là góc bằng tính từ hướng bắc trục OX hoặc đường thẳng song song với trục OX đến
hướng đường thẳng, vì vậy cũng đo trực tiếp như đối với đo góc bằng ( hình 7.5).
- Góc bằng và góc định hướng có thể xác định thông qua việc đồ giải tọa độ trên bản đồ.
7.6.4. Xác định tọa độ một điểm trên bản đồ
- Xác định toạ độ địa lý của một điểm: trên bản đồ có lưới kinh vĩ độ, giá trị các đường kinh
độ và vĩ độ biểu thị bởi các vạch đen, trắng trên bốn cạnh khung bản đồ. Giả sử cần xác định toạ độ
địa lý điểm M. Qua M ta kẻ một đường song song với cạnh ô kinh tuyến và một đường kia song
song với cạnh ô vĩ tuyến; từ tỷ lệ các đoạn thẳng đo được ta sẽ xác định được toạ độ địa lý điểm A.
- Xác định toạ độ vuông góc của một điểm: tọa độ vuông góc xác định trên bản đồ định dựa
vào lưới ô vuông tọa độ của bản đồ. Giả sử cầm xác định toạ độ vuông góc của điểm N (hình 7.5),
qua điểm N ta kẻ hai đường thẳng cắt các cạnh ô vuông chứa điểm N, dùng thước đo chiều dài các
đoạn a, b, c, d, từ số liệu đo này ta xác địng được tọa độ vuông góc của điểm N:
b
X N = 25 + .( 26 − 25).M
b+a (7.2)
c
YN = 80 + .(81 − 80).M
c+d
a
d
Trong đó M là mẫu số tỷ lệ bản đồ. c
N
D b
7.6.5. Xác định độ cao một điểm trên bản đồ α
10
O
Trên bản đồ, độ cao các điểm được xác dựa β
F
vào đường đồng mức. Giả sử cần phải xác đinh độ n m 5
A B C
cao ba điểm A, B, C trên bản đồ ( hình7.5); vì điểm
A nằm trên đường đồng mức 10m, điểm C nằm trên E
đường đồng mức 5m nên chúng có độ cao bằng
chính độ cao đường đồng mức đó, tức là : HA =
10m, HC = 5m; còn độ cao điểm B thì phải nội suy. Hình 7.5
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 18 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
Để nội suy độ cao điểm B ta dùng thước đo đoạn n và m và áp dụng công thức nội suy:
HB = 5m + hCB = 10m - hBA
m n
Với : hBC = (10 − 5) ; hCA = (10 − 5) (7.3)
m+n m+n
7.6.6. Xác định độ dốc mặt đất
Dùng compa đo đoạn thẳng nối giữa hai
điểm nằm trên hai đường đồng mức liền nhau. Đặt D
khẩu độ compa đo trên trục đứng thước đo độ dốc
rồi dóng ra đường cong tương ứng, chiếu điểm
dóng xuống trục ngang ta sẽ được độ dốc địa hình
(hình 7.6).
i%
7.6.7. Xác định diện tích trên bản đồ Hình 7.6
Giả sử cần phải xác định diện tích khu vực nào đó trên bản đồ, ta có thực hiện theo phương
pháp sau:
7.6.7.1. Phương pháp hình học
- Khi diện tích cần xác định là một đa giác, ta chia đa giác thành những hình có dạng hình
học cơ bản như: hình tam giác, hình thang, hình vuông , hình chữ nhật. Đo các đại lượng cần thiết
để tính diện tích các hình cơ bản đố rồi lấy tổng lại ta sẽ có diện tích khu đo. Ví dụ tứ giác OEFD
trên hình 7.5 được chia làm hai tam giác FDO và FOE, đo các cạnh hoặc chiều cao, cạnh đáy hoặc
hai cạnh và góc kẹp...trực tiếp trên bản đồ như đã trình bày ở trên để tính diện tích hai tam giác này.
Từ đó tính được diện tích tứ giác.
- Khi chu vi hình cần xác định diện tích có dạng cong bất kỳ, có thể dùng các tấm đồ giải để
xác định. Các tấm đồ giải làm bằng giấy bóng mờ, mica hoặc platíc. Trên mặt các tấm này, người ta
kẻ lưới ô vuông có diện tích các ô xác định. Đặt tấm đồ giải lên hình, đếm số ô vuông nguyên ở giữa
và ước lượng để ghép các phần ô vuông lẻ ở biên thành các ô vuông. Từ tổng các ô vông ta sẽ biết
được diện tích hình cần đo.
Xác định diện tích bằng phương pháp hình học nhanh, đơn giản tuy nhiên độ chính xác
thường thấp (sai số 5%).
7.6.7.2. Phương pháp giải tích
Khi khu vực cần xác định diện tích là một đa giác có toạ độ các đỉnh xác định, ta có thể dùng
công thức sau để tính diện tích :
1 n 1 n
S= ∑ X i (Yi +1 − Yi −1 ) = ∑ Yi ( X i −1 − X i +1 ) (7.4)
2 i =1 2 i =1
Trong đó Xi và Yi là tọa độ các đỉnh của đa giác. Phương pháp giải tích cho độ chính xác
cao ( sai số 0.1%).
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 19 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
TRẮC ĐỊA Phần 3.Bản đồ và mặt cắt địa hình
7.6.7.3. Máy đo diện tích
- Máy đo diện tích có bốn bộ phận chính: Cánh tay đòn cực, cánh tay đòn quay, bánh xe quy
và bộ phận đọc số.
- Cách đo: đặt kim quay tại điểm A trên chu vi hình cần đo, đọc số đọc ban đầuu1 . Di
chuyển kim quay trên chu vi cho đến khi trở lại đểm A, đọc được số đọc u2 . Diện tích hình cần đo
xác định theo công thức : S = c (u2 - u1) , trong đó c là giá trị mỗi khoảng chia của máy đo diện tích
được xác định bằng thực nghiệm (hình 7.7). Xác định diện tích bằng máy đo có sai số 0.5%.
A
Cánh tay đòn quay
Bộ phận đọc số
Cánh tay đòn cực
Hình 7.7
7.6.8. Lập mặt cắt địa hình theo một hướng cho trước trên bản đồ
Giả sử cần thành lập mặt cắt địa hình theo hướng đường thẳng AB cho trước trên bản đồ. Đặt
tờ giấy can lên đường thẳng AB. Dùng bút đánh dấu và ghi chú độ cao các giao điểm giữa AB với
các đường đồng mức. Từ các giao điểm đã đánh dấu dựng đường vuông góc, trên đó đặt độ cao các
giao điểm theo tỷ lệ đứng của mặt cắt. nối đầu mút các đoạn thẳng vuông góc lại ta sẽ được mặt cắt
địa hình theo đường ab cho trước.
7
6
5
A B
Hình 7.8
7.7. Đo vẽ mặt cắt địa hình
7.7.1. Khái niệm
Để phục vụ cho thiết kế kỹ thuật các công trình xây dựng như: cầu đường, thuỷ lợi, đường
sắt, đường dây tải điện ...phải biết cụ thể và chính xác địa hình mặt đất theo hướng công trình đi
qua. Công tác đo vẽ và biểu diễn địa hình mặt đất theo một hướng nào đó được gọi là đo vẽ mặt cắt.
Có 2 loại mặt cắt địa hình là mặt cắt dọc và mặt cắt ngang.
Biên soạn: GV. Lê Văn Định 20 Dùng cho sinh viên khối kỹ thuật
